Вич курымаш Марий Пыламарий

Тений республикнан икмыняр районжо ик курымаш лӱмгечыжым палемда. Нунын коклаште — Марий Турек район.
Марий Турек район кундемнан рӱдолаж деч эн тораште верланен гынат, тыште илыш шолеш, ял ден села-влак койынак тӱзланат.

Ик тыгай села — Марий Пыламарий, рушлаже Мари-Билямор. Тудо райрӱдӧ деч 18 меҥге тораште верланен.

Вӱрзым эҥерын шола серыштыже верланыше Марий Пыламарий селан историйже моткоч поян. Тудын шочмо ийжылан 1521 ийым шотлат. 1816 ийыште 64 суртышто 146 пӧръеҥ ден 191 ӱдырамаш иленыт.

XIX курым мучаште тиде мотор верыш Казанкин фамилиян купеч илаш куснен. Вӱрзым эҥерын серыштыже кок пачашан кӱ пӧртым чоҥен. Варажым лапкым, трактирым почын, ужалме пашам шке кидышкыже налын. Октябрь революций деч вара тудын пӧртшым поген налыныт да тушан школым ыштеныт.

Марий Пыламарийыште икымше школ 1872 ийыште почылтын. Но тушто поянрак-влакын йочашт гына тунем кертыныт. 1919 ийыште тышке кӱштымӧ почеш самырык инспектор Н.Венсеносцев толын да тышан школ-коммуным почаш полшен.

Тиде школ кызыт Венсеносцевын лӱмжым нумалеш.

Села покшелне, пушеҥге оргаж коклаште, тошто купеч пӧрт шинча. Шке жапыштыже тушто школ, педучилищын тӱшкагудыжо лийын. Кызыт кок пачашан кӱ пӧртын озаже – тиде селаштак шочын-кушшо МВД-н ветеранже Владимир Ямбарцев. Верысе калыкын ойлымыж почеш пӧръеҥ купеч пӧртым ачалаш да варажым тудым черке пелен Рушарня школлан пуаш шона.

Марий Пыламарий селан эртыме курымлаж нерген моткоч шуко возаш лиеш, вет тудо Марий Элнан историйыштыжат шке келге кышажым коден. Мутлан, тыште Ильичын лампычкыже икымше гана чӱкталтын, марий калыкын ончыкылык илышыжым волгалтарен. Тыштак тул ваштареш кредалше икымше дружине шочын. А эше республикнан икымше радиотрансляторжо «кутыраш» тӱҥалын.

Тылеч посна Марий Пыламарий ятыр лӱмлӧ шочшыж дене кугешна. Тӱрлӧ жапыште шочмо верыштым Совет Ушем герой-влак Иван Марьин да Сергей Суворов, кугыжаныш пашаеҥ Анатолий Заболотских, медицине науко доктор Вячеслав Ардашев да моло-влакат чапландареныт. Нунын лӱмышт кызытат огеш мондалт.

 

Марий Пыламарий – тачысе кечын

Селан уремже дене кайыме годым эн ончыч шинчалан арулык перна. Кажне сурт воктене пеледыш-влак тӱрлӧ тӱс дене пелед шогат, воктенышт ик шӱк пырчат уке. Тидыже верысе калыкын пашаче кумылан улмыж нерген ойла. Шуко суртын окнажым мотор окнасерга-влак сӧрастарат. А торашке волгалт шогышо тӱрлӧ сынан палисадник пече эртен кайышын кумылжым путырак нӧлта.

Марий Пыламарий села воктеч Вӱрзым эҥер кадырген йоген эрта. Селан администраций турашке шумеке, мый эҥер деке волышым. Тушто мыланем сылне пӱртӱс почылто.

Селан рӱдӧ верышкыже миен шумеке, ме эн ончыч черкым ужна. Тиде верыште кӱ черкым 1875 ийыште прихожан-влакын пожертвованийышт дене чоҥеныт. Но 1939 ийыште тушто «тӱвыра учрежденийым» ыштыме. 1950-ше ийлаште храмым ронченыт, а кӱ деныже МТС оралтым чоҥеныт. Черке олмышто пу дене клубым ыштеныт. 1999 ийыште клуб йӱлен.

2008 ийыште тиде верыште у черкым чоҥаш тӱҥалыныт, кӱ дене огыл, а тиде гана пу дене. Пурам налаш амалкалче В.И.Корчемкин полшен. Но пурам нӧлтымеке, паша куд ийлан шогалын. 2015 ийыште чоҥымо паша верже гыч тарванен, черке эркын-эркын шке сынжым налын.

Черке пеленак сур пырдыжан чапле почто, у ФАП, книгагудо верланеныт. Корно гоч — Сарыште вуйыштым пыштыше-влаклан монумент.

Школ деке миен шумеке, шола могырышто кок пачашан ожнысо пӧртым ужна, йырже — тӱрлӧ тӱсан пече. Тиде йочасад улмаш. Ожно тушто школ лийын. Но у школым чоҥымеке, йоча-влакым тушто туныкташ тӱҥалыныт. А тиде оралтым йочасадлан коденыт.

Селам ончен коштшыла корнышто йӱр деч зонт йымак шылын шичше ӱдырамаш ден изи икшывым ужна. Палыме лийна.

— Лӱмем Ольга Васенева (ӱдыр фамилием Рычкова лийын). Тыште шочын-кушкынам, 1984 ийыште медучилищыш тунемаш пуренам, 1987 ийыште тунем пытаренам. Тылеч вара тыште ом иле. Марлан лектынам Оршанкыш, кызытат туштак илем. Таче лӱмынак Илян кечылан толынам. Кажне ийын толаш тыршем. Ача-авам илыш дене чеверласеныт, тыште Надя акам кодын, — шкеж нерген каласкалаш тӱҥале у палымем.

Мутланен-мутланен, тошто купеч пӧртым эртен ошкылна. Тиде оралте нергенат каласкалаш йодым.

— Эн ончыч тыште педучилище лийын. Тышеч шуко лӱмлӧ еҥ лектын. Вара тудым йочапӧртыш савыреныт. Изиракем годым, шарнем, коррекционный школ лийын. 1980-ше ийлаште тудым Нартасыш кусареныт. Тылеч вара оралте яра шога, — шарналтыш ӱдырамаш.

Ольга дене чеверласен, урем дене, тӱрлым шонкален, умбакыже ошкыльым.

Селан рӱдола деч тораште верланымыжлан кӧра самырык-влак тышеч каяш тыршат. Туге гынат шочмо мландыштым огыт мондо. Ача-авашт уке лиймекат, суртым тӧрлен шогат, кеҥежым туштак илат. Шочмо верыш пӧртылын, илыш вийым налыт.

Теве Паша лӱман рвезе Йошкар-Олаште ила гынат, коча-кован суртышкыжо канышлан толаш йӧрата. Аваж дене пырля кеҥеж мучко тыштак ила. Суртоза-влак илыш дене чеверласеныт гынат, пӧрт тулыкеш кодын огыл. Алевтина ӱдырышт ола гыч канышлан толын, сурт сомылкам тӧрла, пакчасаскам кушта. Самырык ӱдырамаш пеледышым моткоч йӧрата. Пакчаштыже да кудывечыштыже могай  гына пеледыш ок пелед!

Мемнан мийымына годым коҥгаш олтен, когыльым кӱэшташ ямдылалтеш ыле. Кажне ийын Илян кечылан родо-тукымжо шочмо кундемышкыже пӧртылаш вашкат, самырык озаватын суртышкыжо унала пурат.