"Тый улат мыланем ныжыл йӱр"

Алевтина Сенькован лӱмжым икымше гана кунам колынам, ынде каласенат ом керт. Очыни, «Кугарня» газетыште лекше ик статья деч вара. Тушто марий поэтессын Кундыштӱр интернат-пӧртыштӧ улмыж нерген возалтын. Шарнем, тунам ешыштына тидын нерген мутланымаш ятыр жап шуйнен.

Тудо пагытыште мый школышто тунемынам, сандене чылажым умылен кертын омыл. Ачам, поэт Альберт Васильев, Алевтинам ондакак пален улмаш. Поэзийыште вийым налше самырык ӱдырамашын кенета йоммыжо возышо-влак коклаште шуко йодышым тарватен. Икмыняр ий тудын кушто улмыжым иктат пален огыл. Рашлыкым лач «Кугарня» газет пуртен.

Кундыштӱр интернат Роҥго села деч 7 меҥге тораште гына верланен. Сандене тушко миен толаш шонымаш вигак шочо.

Ачам Алевтина деке кажне ийын шочмо кечыжлан мияш тыршен. Пытартыш ийлаште авамат пырля коштын, южгунам йолташ ватыжымат пеленже налын. Икмыняр гана мыят тушто лийынам. Могайрак мыланем шарналт кодын Алевтина? Тидын нерген изиш варарак… А кызыт тудын илыш корныжым шергалме шуэш.

1956 ий 19 августышто Звенигово район Юмбылак ял воктенысе ужар чодыра лоҥгаште изи Аля ош тӱням ужын.

… «Миллион купыш модо погаш тӱшкан каенна, — каласкала Нина Константиновна (Алян аваже). – Корно тора, тунам машина корно уке ыле. Эрдене 4-5 шагат коклаште, купыш миен шуынна, а мый азам ышташ тӱҥалынам. Йӱр йӱреш. Ик шоҥго кува «шич, шич» манеш. Шинчым веле, йоча лектынат кайыш. Мо уло вургем дене пӱтыралын, мӧҥгӧ пӧртылынна. Тунамак, шодышкыжо йӱштӧ юж логалын, воспалений гай лие.

Тыге Алян ош тӱняш толмо икымше кечынак пӱртӱсын койышан игечыже изи чонжым терген. Кап-кыл кӧргысӧ ӧртым, тӱжвал сын шыртым мланде ӱмбалысе азап дене вискален… (Зоя Дудина, «Тый улат мыланем ныжыл йӱр», Йошкар-Ола, 2013).

1963 ийыште Алевтина Юмбылак тӱҥалтыш школыш тунемаш каен, а ныл ий гыч пошкудо Липша ялысе кандашияш школыш куснен. 1972-1973 ийлаште Какшамарий кыдалаш школышто тунемын. Тыште тунеммыж годым ӱдыр сылнымутлан утларак шӱмаҥын.

Школ деч вара Аля икмыняр жап Чебоксар оласе ик йочасадыште нянькылан пашам ыштен. 1975 ийыште Марпосадысе Лесотехнический школышко тунемаш пурен. Ик ий чодыра озанлыкыште тыршен, школыштат пашам ыштен. Но тиде чон йодмо сомылжо лийын огыл, тудо сылнымут институтыш тунемаш пураш шонен.

1977 ийыште возаш тӱҥалше ӱдырым икымше гана «Сылнымут шыже» семинарыш ӱжыныт. 1979 ийыште тудын возымо «Вӱдӱдыр» поэмыже «Ончыко» журналыште савыкталтын. Вес ийын «Ончыкыштак» «Маюк ден Ольош» йомакше лектын. 1983 ийыште Марий книга издательствыште Валентина Изилянова дене иктеш чумырымо «Пу кидетым, йолташ» почеламут сборник савыкталтын. Тушко А.Сенькован «Ӱжара кайык» почеламут аршашыже пурен.

Алевтинан йоча жапше, самырык пыгытысе чоншижмашыже, сылнымутышто икымше ошкылжо нерген утларак «Тый улат мыланем ныжыл йӱр» почеламут сборникыште (Зоя Дудина чумырен) лудаш лиеш. Туштак ятыр фотокартычкым, серыш-влакым савыктыме.

Алевтинан эргыже шочмеке, тазалыкше начарешташ тӱҥалын. 1984 ийыште тудо Кундыштӱр интернатыш логалын. Пытартыш ийлаште, вес шучко чер дене черланымыжлан кӧра, тудым изоляторышто ашненыт. Ты интернатыште тыршыше палымем-влакын ойлымышт почеш, Алям уремышке ик ийлан ик гана, мемнан толмо кечын, луктыныт. Икмыняр ий пӧлемыште тудын дене пырля эше ик ӱдырамаш илен. Ты ӱдырамаш пеш осал лийын, Аля ӱмбак кидшым чӱчкыдын нӧлтен, кочкышыжым поген налын. Тиде пагыт Алевтиналан эн нелын эртен, очыни. Палымем-влак Алян чот ваштылтмыжымат палемденыт. Но молан чыла тидым чарен кертын огытыл? Тиде йодыш ушыш чӱчкыдын толеш.

Икмыняр жап гыч саде ӱдырамаш вес тӱняш каен колтен. Аля шкетын илаш тӱҥалын. Ынде тудо шер теммеш кочкын, ласкан мален кертын. Тӱжвал тӱсшат койынак вашталтын, тудо пуйто самырыкештын.

2006 ий 17 августышто «Марий Эл» газетын пашаеҥже-влак Зоя Дудина ден Михаил Скобелев Кундыштӱр интернатыш миен коштыныт. Теве тыге тиде татым шарналта Зоя Михайловна:

«… Вуй ӱмбалне – волгыдо кече, яндар кава, йырымваш ужар чодыра гӱжла. Кундыштӱр ял гоч кудал эртен, асфальт корно дене интернат деке миен лекна. Проходной гоч кумда кудывечыш логална. Ош кермыч дене чоҥымо оралте пелен, клумбышто, йырюжым тамлештарен, вӱршер куатым нӧлтен, йошкар, ал, ош тӱсан флокс пеледеш. Черле-влак кудывечыште, шыратыше кече йымалсе теҥгылыште, изи тӱшка дене каналтен шинчат, южышт тыҥге-туҥге коштыт. Воктечышт эртыме годым мемнам шинча шӧрышт дене туге ончалыт!.. Пуйто мемнам шылталат але титаклат… Мый тачат раш каласен ом мошто: кузе нуно тунам ончальыч… Чонем гына выр-выр лие, ала-мо коклаште ишалте, да вуем оваргымыла чучо… Икмыняр жап гыч мемнам Красный уголок манме гай пӧлемышке ӱжыч, тушкак Алям вӱден кондышт. Саҥга йымач йӱштӧ ончалтыш, нимо нерген ойлыдымо шинча. Саламлалтын, тӱҥгылгышӧ капым ӧндалам: сыныштыже — ни куан, ни шӱлык…» («Тый улат мыланем ныжыл йӱр» книга гыч налме).

Ты интернатыш мый икымше гана 6 але 7 ий ончыч миенам. Мыйымат тусо сӱрет ӧрыктарен. Кудывече мучко черле-влак тышке-тушко коштыт. Икте курчакым йочала рӱпша, весе, шинчашкет ончен, шыргыжын шога. У еҥ-влакым ужын, йырна мӱкшла пӧрдаш тӱҥальыч. А вара Алевтинам кондышт. Нимом умылыдымо шинчаончалтышыжым кызытат шарнем. Мыланем тудо изиш ӧрмалгышыла, вожылшыла чучо. Авам ден ачам ӱстембаке йокмам луктын пыштышт. Шере кочкышым ужын, Аля кочкаш тӱҥале. Тиде татыште тудо мыланем йочала чучо… Кажне гана мийымына годым Алялан тудын возымо почеламутшо-влакым лудаш тыршенна.

Саша эргыже «Тый улат мыланем ныжыл йӱр» почеламутым лудеш.

19 августышто Кундыштӱрыш ме гына огыл коштынна. Тиде кечын аважым саламлаш Медведево район Руш Кукмарий селаште илыше Саша эргыже вашкен. Шарнем, ик гана ачамым Советский посёлкыш паша гыч налаш мийымем годым Саша кугорно воктенысе олыкышто пеледышым поген шога ыле. Тиде кечынак тудым ме интернатыште вашлийынна. Пеледыш аршашым тудо аважлан поген улмаш.

Шке аважым Алевтина 2006 ийыште шочмо ялыште тудын лӱмеш эртарыме пайремыште гына ужын. Тунамак шочмо пӧрт пырдыжеш тудын лӱмеш шарнымаш оҥам почмо. Алям пагален, Йошкар-Ола гыч гына огыл, вес кундемла гычат ятыр еҥ погынен. Ты кечын Алевтина нерген ятыр сай шомак йоҥген, палыме мурызо-влак тудын почеламутшылан возымо муро-влакым муреныт.

Тунам Юмбылакыште мый икымше гана лийынам. Кокымшо гана тушко паша дене, «Кугарня» газетлан ял нерген статьям возымо амал дене миенам. Алевтина Сенькован аваж деке миен савырныде шым чыте.Теве кузерак шарналтыш ӱдыржӧ нерген Нина Константиновна:

— Алян мӱшкыран улмыжым пален огынал. Тудо, шылташ манын, йолташ ӱдыржӧ дене Украиныш каен. Мӧҥгӧ кугу мӱшкыран пӧртылын. Толын да «Авай, моткоч кочмем шуэш», — манын каласен. Мый тудлан коҥга гыч лукмо шӧрым, торыкым, туарам пукшенам. Алям эмлыше врач ончылгоч шижтарен: йочам ышта гын, вуйушыжо пудырана. Тыгак лие… Алян эргыжым, Сашам, шке ончен куштенам, нигӧлан пуэн омыл. Кеҥежым мешакыш шынден, шудо солаш коштыктенам. Одеялым шаралтемат, тушко шындем ыле. Тудо мыйым шкеж деч мӱндыркӧ огеш колто, садлан йыржак солен коштынам. Икана Йошкар-Оласе эмлымверыште кийымем годым

Оршанке район гыч йошкар ӱпан ӱдырамаш дене палыме лийынам. Тудын икшывыже лийын огыл. Тиде ӱдырамашлан уныкам ончымем нерген каласкалышым. Мый дечем шкеж гаяк йошкар ӱпан Сашокемым тудлан пуаш йодаш тӱҥале. «Пу мылам, пу мылам, пӧртемат уло, машинат уло. Вич ий пелашем дене илем, икшывына уке», — манын, мыняр гана сӧрвалыш! Вара мемнан деке йочам ончалаш толын. Алян шольыжо-влак шке ончаш тӱҥалына манын руал пуышт тунам.

Алям ынде шукертсек ужын омыл. Йолем коршта, сандене тора корныш каен ом керт. Роҥго гыч поэт Альберт Васильев Аля деке шочмо кечыжлан кажне ийын миен коштеш. Уныкам фотографийымат ончыктен. Кеч ик гана каен, таушташ да ужын-кутыраш ыле тиде поро айдеме дене.

Алевтина Сеньковалан пӱрымаш илышыжым шонымо семын илен эртараш моткоч шагал жапым пуэн. Йӧратыме эргыжым ӧндал-вӱчкен куштымо олмеш тудо казна пӧртыштӧ ӱмыржым шуен. Чер огыл гын, эше мыняр сай почеламутым, поэмым возен кертеш ыле! Мыланна Алевтина курымешлан ныжыл йӱкан, ару чонан, волгыдо кумылан кодеш.