Кочкаш йӧрышӧ кушкыл-влак

Шошо толмым, мланде пеледме пагытым кажне гана куанен вучена. Йыр пӱртӱс одарлана, кумылынам нӧлта да тазалыкнам саемдаш йӧным пуа. Пӱртӱс лоҥгаш лектын коштмыда годым тӱткырак лийза. Мемнан йыр тынар пайдале кушкыл-влак шочыт! Кочкаш йӧрышӧ кушкыл-влак!

1. Ик эн палыме да кочкышыш эн чӱчкыдын кучылтмо кушкыл — Нуж. Тудым тыгак почкалтыш, аярнуж маныт.

Шошым мланде почылтеш веле – тиде чулым кушкыл тыманмеш нарашта лышташлажым шаралта. Лач ты пагытыште нужым погыман да кочкыш-йӧрым ямдылымаште кучылтман. Нуж шӱр пеш тамле. А лышташым шокшо вӱд дене когартен, салатым ышташ гын, организмлан пайдале витамин-влак лийыт. Нуж вургым шопыктарен кочкыт, а ты кушкыл дене ямдылыме сокым пайдале настойко семын йӱыт. Нуж белоклан (протеинлан), каротинлан поян. 20 грамм лышташыште организмлан ик суткалан ситыше С витамин уло.

Нужым мясорубко полшымо дене тыгыдемден, ковышта семынак шопыктараш лиеш. Кешыр, олма, пӧчыж дене пырля ма, але приправе дене… Кузе йӧратеда, туге. А свежа кушкылым морозильникыш пыштеда гын, тамле шӱрым я салатым телымат кочкын кертыда.

2. Кочывуч (кӱртньывуч, марьявыч, серний)

Тиде кушкылым вӱдыжгырак олыкышто, чодыра аланыште ужаш лиеш. Икымше ийын лышташым пога, кокымшо ийын нарынче пеледыш дене пеледеш. Мӱкшлан – мӱйым погаш келшыше пеледыш, а мыланна – кочкаш йӧрышӧ пайдале шудо. Кушкылым нӧргыж годым тӱжвал комжым эрыктен кочман, лышташыжым салатыш ешараш келшен толеш. Нӧргӧ кушкылын вожшымат крен семынак кочкаш лиеш.

Кочывучышто С витамин, организмлан кӱлешан кислота ден микроэлемент-влак (марганец, фосфор, калий, бор, кӱртньӧ да молат) улыт. Горчичный эфирный ӱйлан кӧра кочывуч кочо таман, редисым ушештара. Кугу давлений годым кочкаш темлалтеш, капилярым да вӱргорным пеҥгыдемда. Тыгак цинга чер деч арала, сӧсаным пытара. 2 ияш деч изирак йочалан пукшаш огыт темле.

«Пайда» салат
4 пареҥге, 1 муно, 40 г кочывуч (вурго), 4 редис, 2 свежа кияр, 10 г петрушко, шинчал, майонез кӱлыт.Пареҥге ден муным шолтыман. Чыла падыштен, майонез дене варыман.

3. Мамыквуй (шӧршудо, мамыкшудо, понаршудо, поранвуй, пунвуйшудо, шергашшудо)

Шошо толмо дене олык мучко изи кече-влак пеледалтыт. Тиде – мамыквуй. Йоча-влак ты пеледыш дене вуйшӱдышым пидыт, а озавате-влак вареньым але «мӱйым» ямдылат. Шӧршудын вожшымат эм семын кучылтыт. Пеледыш дене чайым ыштен йӱаш лиеш, а лышташ ден вургым – кочкаш. Ты кушкыл организмыште вещества-влакын обменыштым, мокшын пашажым саемда, шолорам эрыкта. Пӱйым да лулегым пеҥгыдемдаш полша. Лышташысе сокышто кальций, магний, натрий, кӱртньӧ вещества-влак улыт.

Мамыквуй лышташым кочмо але салатыш пыштыме деч ончыч, тусо рӱдӧ «шӱртым» кораҥдаш гын, кочо там пыта. Тудым пытарашлан лышташым шинчалтыме вӱдышто пел шагат шинчыкташ лиеш, но тыгодым пайдале вещества-влак икмыняр йомыт.

Язве, гиперацидный гастрит але шолора чер-влак годым мамыквуйым шекланен кочман.

Шӧршудо кофе
Кушкылын вожшым мушкын коштыман, чевергымеш жаритлыман да кофемолко гоч колтыман да тыглай кофе семынак йӱман.

4. Мачывуч (анисшудо, каламбыр, шорыкпоч, чаҥавуч, комбыйол, котивыч)

Мачывуч зонтичный кушкыл-влак тӱшкашке пура. Олыкышто, корно воктене шочеш. Ош пеледыш дене пеледеш. Шукын тудын нӧшмыжым погат, приправе семын кучылтыт. Мачывуч нӧшмын пайдаже моткоч кугу, но шагалын палат: тудын лышташыжым, вургыжым кочкаш лиеш. Ты кушкыл кешыр шудо гайрак коеш. Пеледмыж деч ончыч, нӧргымак, лышташыжым эрыктен кочман.

Мачвуч шудышто кверцетин флавоноид-влак, кемпферол ден изорамнетин вещества-влак улыт. Вожыштыжо С витамин ден углевод улыт.

«Ужар» салат
Нӧргӧ мачывучын лышташыжым эрыктен, вургыжым тыгыдемдыман. Ӱмбал але оливке ӱй дене варен кочман. Петрушкым ешараш лиеш.

5. Серетан (серетанпуч, серетаншудо, шишлудо)

Зонтичный-влак тӱшкашке пурышо эше ик кушкыл. Тудо чыла вере шочеш, вашке кушкеш да шарла. Нӧргӧ серетаным кеч-могай салатыш ешарен але тугак кочкаш лиеш. Тудо кешыр таман. Тудым изин-изин, но чӱчкыдын кочмеке, организмыште холестерин шагалемеш, иммунитет пеҥгыдемеш. Серетан пуалмым чара, онкологий чер ваштареш шога, пагар ден шолоран пашаштым саемда. Ятыр моло кушкыл семынак С витаминлан поян, магний, марганец, калий да моло вещества-влак улыт.

Моло кушкыл-влак дене таҥастарымаште серетаным чыла еҥлан кочкаш лиеш, чарымаш-влак уке улыт. Шудым жапын-жапын солаш гын, йӱштӧ толмеш нӧргӧ саскам кочкаш кертыда.

Телылан серетаным ковышта семын шопыктараш лиеш. Шыжым кӱнчен лукмо вожшо гыч настойкым ыштат.

«Тамле» шыл
Изирак шыл моклака-влакым, ложашеш варалтен, шоган дене пырля жаритлыман. Вӱдым ешарыман да изи тулеш тушитлыман. Серетаным, тыгыдын пӱчкеден, шылыш ешарыман. Шыл кӱын шумо деч ончыч шинчалым, специйым шавалтыман, шинчаланшудым падыштен ешарыман.

6. Полдыран

Полдыраным ожно ковышта олмеш кочкыныт. Тиде кушкыл утларакше шӱрым шолтымо годым кучылталтын. Арам огыл руш йылмыште тудо «борщевик» маналтеш.

Тиде мутым колмеке, южо еҥже шуко вере вашлиялтше аяр полдыраным гына шарналта. Тиде амал денак пытартыш жапыште полдыран шудо деч шукын лӱдыт. Садлан ты кушкыл нерген ойлымо деч ончыч аяр полдыран-влак (борщевик Сосновского, борщевик Мантегацци) деч тыглай полдыраным (борщевик сибирский) ойыраш тунемман.

Кушкылын кугытшым шотыш налза. Кочкаш йӧрышӧ полдыран «осал родыжо»-влак деч лапкарак, тудо 1 метр наре кушкеш. Лышташыже шемалге ужар тӱсан, шукырак «пӱчкышан», пунанрак, пушкыдырак. Аяр полдыранын лышташыже волгыдырак, ошалге ужар тӱсан, яклака, йылгыжалше. Эн тӱҥжӧ – аяр полдыранын пеледышыже ошо лиеш, а кочкаш йӧрышӧ полдыран нарынчалге-ужар пеледышан.

Кеч-мо гынат, кочшаш полдыраным нигунам поген огыдал гын, тидым шкетын ида ыште. Тиде кушкылым ончыч ужшо, кочкын ончышо еҥ веле сай полдыран деч аярым раш ойырен мошта.

Тыглан полдыран вӱдыжгырак олыклаште, чодыраште але эҥер воктене шочеш. Нӧргыж годым тиде кушкылын вургыжым (полдыранвучым) пунан шӱмжӧ деч эрыктен кочман. Моткоч тамле, шерырак, изишак киярым ушештара. Полдыранын лышташыжымат, вожшымат кочкаш лиеш. Лышташым гын шокшо вӱд дене когарташ темлалтеш. Вожышто 10% наре сакыр да ятыр пайдале вещества улыт. Ты кушкыл эфирный ӱйлан, фолиевый кислоталан, протеинлан, кумаринлан да С, Р витамин-влаклан поян. Тылеч посна полдыраныште17 тӱрлӧ аминокислота уло. Полдыраным жаритлен, шолтен я ужаргымак кочкаш лиеш. Чылан кочкын кертыт, нимогай лӱдыкшӧ уке.

Полдыран шӱр
300 гр полдыранвуч ден лышташыже, 1,5 литр шылан лем, 2 изирак йошкарушмен, 2 пареҥге, ужар шоган, уксус, шинчал, изишак сакыр, нӧшмӱй кӱлыт.

Пареҥгым шӱмжыге посна шолтыман, вара эрыктен, кубик семын падыштыман. Полдыраным шокшо вӱдеш когартыман, изишак кошкымекыже пӱчкедыман. Йошкарушменым кубик семын падыштен, нӧшмӱеш, уксусым ешарен жаритлыман. Пареҥгым, полдыраным, йошкарушменым, шылан лемым пырля ушен, шинчал ден сакырым шавалтыман да 5-7 минут шолтыман. Мучашлан шоганым падыштен ешарыза. Кӱмыжыш волтымеке ты шӱрыш шолтымо муным покшеч пӱчкын пыштыза, ик совла ӱмбалым ешараш лиеш.

7. Туарашудо (сӧснатуара)

Тиде кушкыл мальвовый тӱшкаш пура. Чыла вере шочеш: пакчаште, савар воктене, корно тӱрыштӧ. Июнь гыч сентябрь марте пеледеш. Изи туара гай койшо икымше саска-влак июльышто тӱвырген шуыт. Нуным октябрь мартеат поген кочкаш лиеш. Туарашудын нӧргӧ лышташыже тамле, тудым салатыш ешарыман але тыгак кочман.

Туарашудышто аскорбиновый кислота, каротин, витамин-влак улыт. Белок шуко улмо шот дене туарашудо бобовый тӱшкаш пурышо кушкыл-влак дене икгай манаш лиеш. Тудым карныктыш да шоло атоний годым кочкаш темлат. Шудо лышташыште улшо тазыла логарым кылмыме чер деч арала, пуалмым чара.

8. Арлыган (вуйдеҥге, ырлыканшудо, кипрей)

Тиде кандалге-йошкар пеледышан кушкылым кӧ ок пале?! Арлыган дене ямдылыме чайын пайдаже нерген ме шуко колынна. Но ты кушкылым чай семын веле огыл, кочкыш семынат кучылташ лиеш: лышташыжымат, вожшымат. Тыште моткоч шуко белок, углевод, сакыр, органический кислота-влак улыт.

Лышташым тыглай салат лышташ семын кучылтман, а вожым свежамак але шолтен кочкаш лиеш. Тылеч посна арлыган вожым коштат да тӱят, ложашым ямдылат. Тышке уржа я шыдаҥ ложашым ешарен, мелнам, лепошкам ыштат. Тыгыдемдыме вож дене пучымышым шолтат. Шуктымо вож спиртан йӱышым ямдылыме годым кучылталтеш.

«Сай» салат
Арлыган шудо лышташым тыгыдын падыштен, пӱчкедыме шинчаланшудо дене варыза. Тышке тыгыдемдыме шолтымо муным ешарыза.

«Тазалык» мелна
Арлыган вож дене ямдылыме 100 г ложашым 200 г кеч-могай (уржа, шыдаҥ, кукурузо, шемшыдаҥ да молат) ложаш дене варыман. Тышке 500 мл кӱчымдорыкым але кефирым, муным, сакырым, шинчалым ешарен лугыман. Изи мелнам нӧшмӱым пыштыме салмаш жаритлыман.

Арлыган шудо пелед пытымекыже пунаҥеш. Ожно ты пун дене кӱпчыкым ыштеныт. Пун кӱнчылам шӱдырен, шӱртым ямдыленыт. Кушкылын вургыжат шӱртым ыштымаште кучылталтын.
Николай II кугыжан ешыжым эмлыше врач Петр Александрович Бадмаев арлыган кушкылым шымлен, тудын кугу пайдаже нерген ойлен. Эмлызе 110 ийым илен да 100 ияш улмыж годым йочаже шочын.

8. Киякшудо (кияк, йожгашудо, яжгашудо)

Медициныште йожгашудым эм шудо-влак радамыш огыт пурто гынат, тудын нерген ойлен кодыде ок лий. Молан манаш гын кугурак еҥ-влак деч «тиде шудын вожшым кочкына ыле» манмым ик гана веле огыл колаш логалын. Тудо моткоч тамле, пушкыдо да моло кушкыл семынак пайдале.

Ты кушкыл осоковый тӱшкашке пура. Ты тӱшкаште шуко тӱрлӧ кияк-влак улыт. Икте чодыраште шочеш, весе – пустыньыште, кумшо – Арктикыште… Ме коремлаште, вӱдыжгӧ але ночко верлаште шочшо йожгашудо нерген ойлена. Шудым тӱҥжӧ гыч кучен шупшылат гын, ты кушкыл вож гыч эрыкталтынак лектеш. Кушкылын ӱлыл ош ужашыжым кочкаш лиеш.

Южо элыште ожнысо кочкыш йӱлам таче мартеат араленыт. Английыште, мутлан, салатыш лумйымал шудо лышташыжым оптат, Японийыште лопшудо лышташ гыч тӱрлӧ сийым ямдылат, а Францийыште илыше-влаклан мамыквуй лышташ – йӱлаш пурышо кочкыш.
«Изборник Святослава» – акрет руш возыктышын памятникше (XI курым) Тыште тыге возымо: «В овоще силы велики». Тудо пагытыште пакчасаска кызытсе наре лийын огыл. Тунам илыше-влак лачак пӱртӱсыштӧ вашлиялтше кушкыл ден шудо-влакым «овощи» манын лӱмденыт. Икмыняржым шке пакчашкышт конден шынденыт. Кырашудо (ир шоган) але шинчаланшудо кызытат кажнын пакчаштыже кушкеш, очыни.