Изиш чыталте гына
Ирина Денисым университетыште тунеммыж годым вашлийын. Кужу капан, мотор чурийвылышан рвезе ялысе ӱдырлан вигак келшен шинчын, шӱмыштыжӧ йӧратымаш тулым ылыжтен. Икмыняр жап гыч нуно келшаш тӱҥалыныт. Рвезе Иринам тӱшкагудышкыжо чӱчкыдын ужатен, шуко сай шомакым ойлен. Ӱдыр йӧратыме таҥжын мутшылан ӱшанен, пырля ӱмыреш лийына манын шонен. Но чылажат кенеташте вашталте: Ирина мӱшкыран улмыж нерген пален нале. Денислан тиде уверым лӱдын-лӱдынак каласыш, рвезе деч мом вучаш, ыш пале. «Ала йочалан куана да мыйым марлан налеш» шонымаш чонжым изин-кугун вӱчкен. Но рвезе, тыгай уверым колмеке, «Шке титакан улат, ынде кеч-мом ыште, мылам йоча ок кӱл» мане да савырнен ошкыльо. «Тудо лыплана да садыгак пӧртылеш», – шоналтыш Ирина. Но рвезе ны эрлашыжым, ны кумышешыжым ыш тол. Тудлан чынжымак йоча кӱлын огыл улмаш.
Ирина ойгыж дене шкет шинчен кодо. Ялышке каен, аважланат каласынеже ыле, но ӱдырамашын пеҥгыде да торжарак койыш-шоктышан улмыжым пален, чонжым почаш лӱдӧ.
Кече кечым покта, тылзе – тылзым. Иринан мӱшкыржӧ койын кушкеш. Ынде тудым лопка тувыр йымалан от шылте. Ӱдырын мӱшкыран улмыж нерген увер ялышкат миен шуо. Ик кечын тӱшкагудо пӧлемыш дежурный куржын пурыш да «Ирина, тыйым телефон деке ӱжыт» мане.
«Алло, Ирина? Тыйын тыгай шакше койышет нерген тымарте пален омыл ыле! Мӱшкыран улметым ынде ялыштына гына огыл, уло районыштат палат! Мемнам мыскылтышыш луктынат! Иктаж гана урвалтеш ситмыж игым кондет манын паленам вет! Тетла мӧҥгӧ ит тол! Кӧ деч мӱшкыраҥынат, тудын декак кай!» – аважын кочо мутшо Иринан шӱмышкыжӧ имыла керылт пурыш. Ӱдырын ошемше чурийжым ужын, вахтыште шинчыше шоҥгырак ӱдырамаш пӱкенже гыч вашкен гына тӧрштен кынеле да Иринам ӧндале: «Мый чыла кольым. Нимат огыл, лыплана. А тый такше пиалан айдеме улат. Шӱм йымалне изи падырашым нумалат, тудо, илен-толын, эн ӱшанле эҥертышет лиеш. Изиш чыталте гына. Теве ужат, кава вашке ояра, кечыжат шокшыж дене чоннам авалта, шӱмыштӧ улшо ийым шулыкта».
Ик шошо кечын тӱняшке у айдеме тольо. «Мый тольым, авай. Тау арален кодыметлан» маншыла, нӧргӧ падыраш аважлан кидшым шуялтыш. Ирина, эргыжым кидыш налын, эн ончыч кизажым, вара саҥгажым шупшале. «Ынде ме коктын улына, чыла сеҥена», – шып пелештыш самырык ава.
Тӱшкагудыш аза дене пӧртылмеке, Иринан куан кумылжым комендантын осал шомакше кенета волтыш: «Тӱшкагудышто йоча дене илаш огеш лий. Тачак вургемет погалте да лектын кай!»
Тыге Ирина я ик палымыже дене ик йӱдым мален кая, я весе дене. Пачерым айлаш стипендийже ситен огыл. Тунемашат тудо коштын кертын огыл. Икмыняр жап гыч туныктышо-влак группысо ик эн сайын тунемше ӱдырым йомдареныт, пырля тунемшыже-влак деч йодышташ тӱҥальыч. Ӱдырын тыгай неле ситуацийыш логалмыжым пален налмеке, нуно тӱшкагудыш миен, комендант дене кутыреныт, Иринам илаш пурташ йодыныт. Комендант келшен.
Ирина ондакысе пӧлемышкыже илаш толын. Пырля илыше йолташ ӱдыржӧ-влак тидлан тореш лийын огытыл. Мӧҥгешла, изи Колюшым я икте кидышкыже налеш да модыкта, я весе. Ириналан занятийыш каяш кӱлын гын, йочам черет дене онченыт.
Кече кечым покта, тылзе – тылзым. Колюш ик идалыкымат вашке тема. Икымше йолтошкалтышыжлан, икымше гана «авай» манмыжлан уло тӱшкагудо куаныш. Изи рвезым чыланат йӧратат, кертмыж семын тамле кочкышым налын пуаш тыршат. Ириналан вашке кугыжаныш экзаменым кучаш шуэш, а вара дипломым аралыман. Изи эрге аважын уло жапшым налеш, сандене Ирина йӱдым гына тунем кертеш, тыгодым тудо мален огеш тем. Тидым ужын, воктенысе пӧлемыште илыше ӱдыр Иринам чаманен. «Айда Колюшым авам деке ялышке наҥгаена. Ешыштына шукын улына гынат, авам тореш ок лий. Теве пошкудо тулык икшыве-влакат эре мемнан денак улыт, а эше авам ден ачам кок йочам ашнаш налыныт», – ик кечын каласыш Оля Ириналан.
Ӱдырлан кӧнашыже логале. Вет мом ыштет? Дипломым налмеш кок тылзе гына кодын, а вара Колюшыж дене нуно у илышым тӱҥалыт.
Кеҥеж вашке толын шуо. Ирина дипломым сумкашкыже пыштен, автовокзалыш кайыш. Тушеч – Олян мӧҥгыжӧ. Шӱм вургыжеш, вет йӧратыме эргыжым тудо кок тылзе ужын огыл. Йӧршеш палыдыме ӱдырамаш оҥ пелен ӧндалын, тудлан малтыммурым мурен, совла дене кочкаш туныктен. «Ала Колюш мыйым монден?» – шонымаш дене кӱлеш адресым кычал муын, Ирина Галина Васильевнан пӧртышкыжӧ пурен шогале. Тиде жапыште эргыже озаватын йочаже-влак дене модын шинча ыле. Палыме чурийым ужын, рвезе шыргыжале, но верже гыч ыш тарване.
«Тый ит ӧр, пуро. Колюш тыйым кок тылзе ужын огыл, сандене изиш аптырана», – мане Ирина почеш пӧртыш пурышо Галина Васильевна.
Чайым йӱмеке, озаватылан тӱрлӧ сурт сомылкам ышташ полшаш манын, ӱдыр кудывечыш лекте. Лач тиде жапыште капка воктек трактор кудал тольо. «Ямде улыда мо?» – кабине омсам почын, кычкырале самырык тракторист. «Чечас, шорвондым да шаньыкым гына погена», – капкам почын, вашештыш Галина Васильевна. Трактор йӱкым колын, пӧрт гыч йоча-влак тыманмеш куржын лектыч да трактор орваш кӱзен шинчыч. Изи Колюшат почеш ынеж код. Вет тудо эре коваж пеленак. Шудым солаш каят ма але удыраш, я пареҥге пакчам ураш, изи рвезе – эре Галина Васильевнан шинча ончылныжо. А кузе уке гын? Еҥын йочам ончаш вет кок пачаш тӱткӧ лийман.
Кӱтӱм пуртымо деч ончыч шудым конденат шуктышт. Паша жапыште Ирина ден самырык тракторист палыме лийыч. Вадим тиде ялыштак ила, колхозышто пашам ышта. Аважын ик эргыже гына, ачаже шукертак колен. Аважым шкетшым коден каяш чаманен, сандене, посёлкысо техникумым тунем пытарымеке, ялышке пӧртылын.
Кече шичмеке, Ирина Колюшым малаш пыштышат, кайык йӱкым колышташ капка ончылысо теҥгылыш лектын шинче. Тӱрлым шонкалышыла, шижынат ыш шукто, воктекыже Вадим толын шогале. «Молан шкет улат?» – йодо рвезе. «Ынде шукертак ялыште лийын омыл, яндар южын тамжымат монденам улмаш», – пелештыш ӱдыр. Ирина ден Вадим ӱжара волгалтмешке мутланен шинченыт. Вес кастене рвезе пошкудо сурт воктеке уэш толын.
Икмыняр жап гыч Ирина ден Колюш Вадим деке илаш куснышт. Рвезын аваже шешкылан да уныкалан моткоч куаныш. Вес кеҥежлан суртыштышт аза йӱк йоҥгалте: самырык ача-аван ӱдырышт шочын. Иринан аваже, ӱдыржын кушто улмыжым пырля тунемме йолташыже-влак гоч пален налын, толын да проститлаш йодын. Тӱшкагудысо вахтыште шинчыше шоҥгыеҥын мутшо чыныш лекте: «Кава оярен, да лекше кече шӱмыштӧ ийым шулыктен».
