«Уке, авай, ит вашке…» (Ойлымаш). Юрий Соловьев
Кеч-могай илемлан лÿмым вержым, тÿсшым але эше мо тÿкым ончен пуат, маныт. Олмапочиҥгаланат тыгайым чурийжымак ончен пуэныт дыр. Кузе уке гын, ял уремым келге корем-влак тореш-кутынь пÿчкедыме дене кажне кÿкшакалаште ойыралт верланыше сурт-влак оранек, векат, акрет годсылак, олмапу дене леведалтыныт. Садлан кызытат шошо еда курык саҥга-влак пуйто угыч лум дене леведалтыт, йöршын ошын койыт; саска кÿмö пагытыштыже нарынчын-тарайын тора гычак волгалтыт. «Корем» манмаштыже лÿмым саде шомак денат кылдаш лиеш ыле вет да чонжо эре сöралракым кычалешыс. Тыгак лийшаш ла…
Лачак Олма спасын Олмапочиҥган вуеш шушо сылне шочшыжо-влак Надя ден Миша сÿаным тарватышт. Илышыште эн тÿҥ пайремыш Надя пошкудо районысо ик ял гыч, культпросветучилищыште пырля тунемме, але гына муыжраҥше Света йолташ ÿдыржым да самырык марийжымат, Максимым, ÿжын. Эшеже нунын пелен Роза шÿжарже тольо. Кок нöргö ÿдыр – акак-шÿжарак — чылт курчакла койыт. Юмыжат вет когылянышт чаманыде чылажат пуэн: волгыдо пеледыш тÿсым, капыштым левыктенак спайлен. Светаже пелен шем костюмым чийыше самырык марий тудым эшеат сылнештарен. Сÿаныш толшо-шамыч уке-уке да вуйыштым нунын велышкыла савыралыт:
— Ончалза, могай сылне самырык мужыр?! Кушеч улыт гын?..
— Надюшна эшеат сылне! — весыже шке ял ÿдырым пыдал налаш вашкен.
Ик жап самырык уна мужыр олма сад мучко кидым кучен коштын савырныш, шыргыжалын, ваш-ваш шыман ончалыт. Теве ала-могудеште саде самырык мужыр деке Светан Роза шÿжарже куржын мия да я акажлан, я Максимлан — курска лийшыжлан — шаршудан кумда кудывечыштак кучымо палыдыме кугу лывым ончыктылеш, вара адак пакча гыч шолдыра гына йошкар олмам нумал конда да эн ондакше адак курскажлан кучыкта.
— Пурлмо деч ончыч шÿалташ кÿлеш ыле да… — ышталеш.
Рвезе, вуйым шупшде, еҥ оралтыштат шотым муэш, олмам шÿалта да Розалан кучыктынеже.
— Уке, ондак тый шке пурл, вара иже мый, — чылт изи ньогала иралтеш тудыжо да чоян акаж ÿмбаке ончалеш. Шинчаштыже тыглай гына йодмаш: нимат огыл вет, акай?
Тыгодымжо чылажат йоча модышышкыла савырна — кö кугунрак пурлын налеш…
— Касвелеш юалгырак… — манмыж годым Максимже, шем пинчакшым кудашын, Розан вачышкыже шыман пышта.
Ӧрдыж гыч ончымаште тыглай гына весела самырык кок ÿдыр да ик рвезе — иктыжын марийже — пайремым кумылын, веселан эртарат. Лачак сурт озан ÿдыржö, марлан кайышаш Надя, тиде изи тÿшкам ик татлан гына ужмек — марлан кайыме годым шкенжын мочоло сомылжыс! — ик ончалмаштак кажныжын шинча йÿлымыжым шижын шуктыш да чонжым пÿсö име шуралтыш: «Роза, сорлыкло койышетым!..»
А тÿняштыжат эн пиалан Света тидым ыш шиж, ыш шеклане, йöратымашын волгыдо тулжо шинчажым вудакаҥдыш…
* * *
Идалык эртымек, Света ден Максимын ешышкышт кугу куан тольо — эрге шочо. Икмыняр жап гыч, изи падыраш дене шинчаш иктажше дене да тÿрлын амалкален, самырык ава угыч пашаш лекте. Лекдежат ыш лий: ешымат кучаш полшыман, пашаштат пешак ÿжыч да… Эшеже ту кеҥежым посёлкыш, Чебоксарысе кооперативный училищым тунем пытарыме деч вара Роза шÿжаржын толмыжо да пашам кевытыште ышташ тÿҥалмыже сай веле лие. Йочам пашаш смене дене ыштыше Роза шÿжаржылан ончаш кодаш тÿҥале, южгунамже, пашаже уке гын, Максимат шинча. Ик ганаже нуно пачерыште коктын кодыч — Максим ден Роза. Изи икшывын мален колтымекше, коклаштышт так укеште гына вет шомак лекте.
— …Сылне улат, Максим! Акам деч кугурак лиям ыле гын, товат ондак мый вÿдалтен каем ыле! — Роза тидым такшым чылт мыскара семын гына каласыш. Тыгодым молан гын шинчаштыже тул ылыже?
— Роза, мом ойлыштат? — ала модмым, ала чынжымак чоным почмым Максим умылен ок керт. Такшым тыгай алди-булди шомакшым лукташ шкежат амалым гына кычалын. А ынде саде ойым колын, ÿдырын йытыра кап-кылжым, снеге гай тамле тўрвыжым, свитер йымачше сылнын — ой, сылнын! — чымалтше оҥжым тÿжем икымше гана шымлен налын, капшат чытырналте, тиде ÿдыр пелен кызытак, чечасак лиймыже, да могай тушто «лиймыже!», шокшын шупшалмыже да пеленже пызнымак шуын колтыш.
«Эх, Роза, Роза! Ачат-ават — ала Юмыжак шупшалын — тыланет лÿмым веле огыл, сын-кунымат сылным пöлекленыт… Изиш самырыкрак лияшет!.. Вучалтышашет. Савыралам ыле тыйым… — тыге ик татлан гына шоналтен, вараже пуйто ушым налын шöрлен. — Тьфу, албаста! Ораде! Уш каен шона!..» — Максим чурийже шокшештме гыч йошкаргымыжым тÿргоч шижеш.
Тидым Розат шекланыш:
— Вожыльыч мо, Максим? Тыгайжак отыл ыльыс… — ÿдыр ты мутланымашым чраншашт ок шоно.
— А тый вашталтынат, — вашешыже ыштале садыже, но чонжо дене шижеш, тÿҥалме мутланымаш тудланат келша — «Так веле модынас». Садланак ындеже шомакшым саде ойым умбакыже шуяшланак модын ешарыш:
— Такшым тыйжым, Роза, тыйым икымше ужмаштак шканем ойыренам ыле… Уке, тыглай гына… Но, шонем, тыйым ондакрак — але акат деч варарак — ужам ыле гын… Ынде шоҥгырак улам шол. А тыйже келшет ыле?
— Ала, ала… — адак чоян модеш шинчаж дене Роза. — А ийготшо шотышто, тыйже ынде шоҥгышкак возалтынат отыл дыр?
— Такшым укела чучеш.
— Тугеже мом öрын шинчынат?
— А?! Кызытак мо? — мыскара йöре луктын кудалтыш Максимже.
— А «кунамже» эше… Кунам-гынат тÿҥалман вет.
— Тидыжат чын да… Ала мыскарам ыштет, ала чыным…
Тыгай важмалдык тореш-кутынь муторгаж чумыргымо дене Максим шиждымын кожганыш, умшажат кошкыш, ÿдыр деке лишке миен, кидшым когынек могыр гыч кыдалышкыже тушкалтыш. Шиже Розан чытырналтмыжым. А Максимын капше мучко электровий йол гычат, вуй гычат пудеште да кап мучко коренак чымалте. Ик жап тыге шып шогыштат, Розаже трук савырныш, Максим пелен пызныш. Пызныш чот, ойыраш лийдымын. Тудат Максимым кыдалже гыч öндале. Тыгак лийшаш улмаш дыр: Роза капыштыже але марте палыдыме вий чымалтмым шижылалтыш да колыштдымо вуйвустык тÿрвыжö, тудат аҥырген дыр, толкын ваштарешлак снеге олыкыш керылте, а рвезын кидше ÿдырын капшым шымлаш пиже — ондак вургем гоч куржтал эртыш, вараже кидшылан шыман чучо — тудо кофто йымалнат улмаш. Тыгодым тудо ÿдырын пырдыж велкыла лупшалтше кидшымат, пöлемыште тул йöралтмымат ыш шиж. Роза дене тыге лиш ушнымыжо тудым чылт руштыктарыш, ушым йомдарыш… Тыге ала-кудыжо дыр ынде еҥ пакчашке пурыш, уждымым ужо, палыдымым палыш… Кö пала…
…Пöлем мучко кышкылт пытарыме вургемыштым, «тиде тыйын», а «тиде мыйын» малден, мыскарам ыштылын, поген чийыштат ынде чыла, мÿй там дене чеверласашат лиеш манме дене угыч вашла шогальыч. Ик жап гыч öндалалтде ыштак чыте, пуйто нуным умылыдымо вий виешак вашла шупшеш. А угыч ваш-ваш ончалмышт годым Роза, Максимын йÿлышö шинчажым ужын (а такшым гын шкенжынат тыгак йÿлен дыр), пич каен ыштале:
— Ой, уке, Максим, сита ынде! Ушет каен! Света…
Тыге йылмыже веле ойлыш, а кидше, лывыжген велалте да вара, пуйто угыч вийын чымалтын, шкежат кузежым шижын шуктыде, кофтыжым нöлтале да, вуйжо гоч кудашын, öрдыжкö кудалтыш…
Тыгай модышым Максим але марте ужынат-шижынат огыл ыле. Чылажат оҥайла, илышыште у лаштыкым лостыклыма чучо. «Но кузе ынде Светажын шинчашкыже ончалам? Мо лийын кайыш? Нимо укеште?..» Вашмутым уке. Ик кÿчык жапыште вийым, ушым йомдарымылан моткочак йöндымын, ала-мом йомдарымыла чучо. Но тыге Максимлан варажым чучаш тÿҥалеш. Кызыт нуно коктынат, ушым йомдарен, чылт вест тÿняште иленыт… А вараже, лыпланымек, вуйыш угыч шонымаш керылте: «Эх, Роза, коклаштына тыгайышкак шуына манын нигунам шонен омыл. Вет тыйжым шÿжаремланак гына ужынамыс. Мо тиде тыгай? Чон шижмаш але янлык койыш? Кузе тидым ойырен мошташыже? Чонышко вочмыжо?.. Да могай вочмыжо?! Вет нуно ака-шÿжар улытыс! Когыньыштым тыге лишыч палаш лиеш мо?..»
Тыге вуйым сакен шинчыме годым омсам почмо йÿк шоктымо дене рошт кынел шогале. Ик-кок секунд гыч изи пачерыштын залышке Света пелашыже шыргыж пурен шогале да тунамак верыштыже кÿэмалте. Кидыште кучымо пакетше кÿвар ÿмбаке лыж-ж мунчалтен волыш, весела чурийже моткочак йöндымын молемын ўштылалте. Тетла ик шомакат уке. …Ончалтышыжым диваныш кудалтымек да тушто мо ышталтмым тогдаен, йолйыжыҥ шулыш, пÿкеныш волен шинче. Мом каласашат ок пале. Тыге мыняр шинчымыжым Света шкат ок шарне. Ты жапыште Роза, нигуш пураш öрын, чытырше кидше дене вургемжым чиен шуктыш, а Максимже, йöратыме марийже, нигуш пураш öрын, джинсыжым тугак шупшкедылеш.
— Тугеже ик пöлемыште икшыве мала, а весыште те… — пеле ойжым кочын темдал лукто Света.
— Акай, — малдаш тöчыш Розаже, — нимат лийын огыл… Ме так веле…
Но Света тидым ыш кол, трук кÿдырчö гай рашкалтын, когыньыштым тиде татынак пöрт гыч поктен веле огыл, шÿкенак лукто.
Шкет кодмек, кочын шортын колтыш:
— Уке мыйын ынде ны марий, ны шÿжар!..
* * *
Посёлкат, ял семынак, шомак дене вашке темеш, уждымо-колдымо тÿжваке лектеш. Тудо Светан илыме ялышкат миен шуо да аваштым, шыже мардежлак кожгатен, посёлкыш намиен шуктыш. Кудал тольо да эн ондак кевытыште ыштыше Роза ÿдыржым паша лугыч кид гыч кученак шÿдырен лукто, Светан илыме пöртышкыжö вÿден наҥгайыш.
— Чын мо тиде? — пöртыш пурен шогалмек, туран йодо.
Розан пелешташ шомак уке. Ончалтышыжым кÿвар ÿмбач нöлталаш ок тошт. Аваже кидше гыч ок кучо ыле гын, чечасак куржын утла ыле тиде вожылмаш деч.
Креслыште шинчыше Светаже пыкше гына пич кайыме йÿкым темдал лукто:
— Чын!
Ава ик жап чыла шонен вискалышыла шып шогыш, вара Роза велыш савырныш, тарайын йошкаргыше чурийыштыже пуалше тÿрвыжö шыдын почылто:
— Могай шакше… койыш… ÿдырем! Да могай тушто ÿдырем?! Тетла мыйын ÿдыремат отыл! Лÿметымат мондем! Каргыме, лий, Роза!..
— Уке, авай, ит вашке!.. — малдаш тöчыш Розаже. — Вет тый ава улатыс…
Розан мутшым ава ыш кол. Тыгай мутланымашым умбакыже чытен кертде, аван пеҥгыде кидше гыч виешак утлен, ÿдыр уремыш лектын куржо…
…Жап эртен. Максим икмыняр гана Светам проститлаш манын йодын мийыш. Но чылажат мутланымаш тÿҥалтыштак кошарген. Вара тудо Роза дене ушнен, пырля илаш тÿҥалыныт. Вот ала-молан дыр Юмо икшывым гына нунылан ыш пу. Ик жап пырля илымек пижше мÿшкыр Юмын пуымо икшывыш тулен ыш шу. А тулеч вараже амалжат ыш лий…
