«Мыйым ида коч…» (В.Матвеев)

 

Сар ветеран, Звенигово район Кугу Шигак ялын ÿдыржö Т.В. Новиковам да тудын семынак Ленинград блокадыш логалше 100 утла марий ÿдырым шарнен.

…Адак обстрел.

Таня моло-влак дене пырля шке постыштыжо кугу кÿртньö зонт йымалне шога. Ты зонтым обстрел годым снаряд пудырго деч, тулеч моло куштыра да пурак деч аралалташ лÿмынак ыштеныт. Снарядше шкежак гына толын ынже воч. Ты шучко саркурал логалеш гын, ни зонтет, ни айдемет – нимомат ок кодо. А тыге, садак могай-гынат аралтыш уло. Осколок-влак шолем гай йогат. Кÿртньышкö поче-поче тÿкнен, шке азыренле мурыштым мурат.

Таня тиде мурылан ынде тунемын. Ленинградыш логалмыжлан вашке ик ият шуэш. Ончыч пешак лÿдын ыле. Обстрел тÿҥалмек, снаряд-влакын шÿшкен кайымышт денак шÿмет лектын возеш ман шонен. Снарядын шÿшкымö йÿкшым колеш да вуча: куш толын возеш ынде?

А шке «боевой крещенийжым» Таня Новикова эше Ладога ер гоч вончымыж годымак эртен. Ленинградыш нуно «Илыш корно» дене йÿдым пуреныт. Но немыч самолёт-влак йÿдымат чарныде бомбым кышкеныт. Тунам Таня сарын шучкылыкшым икымше гана ужын. Бомбёжко тÿҥалмек, салтак-влаклан тÿрлö могырыш куржын шаланаш кÿштеныт. А Таня лÿдмыж дене верыштыжак ушым йомдарен камвозын. Бомбёжко чарнымек, тудым, колышылан шотлен, корно ÿмбач налын öрдыжкö кораҥден пыштынешт улмаш. Но ÿдыр помыжалтын, уэш стройыш шогалын. Тунамак шекланен: шке кундемже гычак пырля толшо йолташ ÿдыржо уке. «Вера колыш, витне… Вера колыш… Вера колыш… Аважлан ынде кузе возен колтем?…», – шке семынже шонен. Тÿрвыжым пурын, самырык салтак ӱдыр ончыко да ончыко ошкылын…

Ик ий жапыште, вурс лӱйкалымашке логалын, ынде кö-гына ыш сусырго, кö-гына ыш коло?.. Шужен ярнышыже, черланен орланышыже… Таня шуко йолташыжым йомдарыш. Ӧрдыж гыч ончымаште тудо ынде йöрышö шинчаончалтышан, йÿштö шÿман, кÿ чонан айдеме гай койын. Но Танят шортын. Чÿчкыдынак шортын. Моло семынак. Лач шинчавÿдшö гына лийын огыл. Кошкен. Йӱр-лавыраште, лум-пуракыште, тул-шикш лоҥгаште чӱчалтше шинчавӱдшӧ Сандалыкысе вӱдыжгыш савырнен да Кугу сарым йӧрташ полшен. (А те иктаж-кунам тыге шортында: чон дене шортат, а шинчавÿд ок його?)

Теве аэростатым пырля нöлтышö «кокымшо» номер почеш шогышо Лиза йолташыжат шукерте огыл бомбёжко годым колыш. Тунам юж тревогым увертареныт ыле. Тыгай годым нунылан содор аэростат дек куржын мийыман да кажныжлан, шке номер почеш пижыктыме тросым муштарен, аэростатым кÿш нöлтыман. Тораште огыл пудештше снаряд пудырго рядовой Васильеван йолжым эрде тураштак вошт кÿрыштын. Лиза кужун орланен огыл: вÿр йогенак колен. Тушман кужу жап чарныде бомбым кышкымылан кöра, капым вигак поген налын ышт керт. А эрлашыжым урем мучко колышо салтак-влакын капыштым, пудешт-кӱрышталт пытыше вуй ден кид-йолыштым погышыштла, Таня шке шинчаж дене ужо: рядовой Васильеван пурла йолжо капше деч тораштат огыл кия, но… Посна кийыше йолым верын-верын кÿзö дене кöргычмӧ, эрдым пÿчкын налме. Верысе калыкым шужымаш тыгайышке шуктен… А мом ыштет? Ленинград – алят колымашын авыртыш оҥгыштыжо.

Рядовой Васильева олмеш толшо вес салтак ÿдыр – Елена Колыгина – Лизан пÿрымашыж нерген сайын пален. Уке, тудлан тидын нерген икымше номеран Татьяна Новикова ойлен огыл, а аэростат частьысе моло ÿдыр-влак каласкаленыт. Таня гын пытартыш жапыште пеш шагал мутлана. Кумылжат уке, вийжат шагал, ÿшанжат шулен… Ӱмбакет онча, но пуйто нимомат ок уж, ок кол. Кызыт гына толшо Колыгиналан тудо кÿэмалтше, чондымо айдеме моклака гай чучын. Коло ияш самырык ÿдыр тыгай лийын кертеш манын отат ÿшане. Тыгай ийготышто вет чон йöратымаш дене, яндар да волгыдо кумыл дене, ÿшан дене темше лийшаш. А Таня ÿмбак ончалат да… Теве вуйвичкыж ÿпшат чалемын…

Рядовой Новикова тÿткын-тӱткын колыштеш. Снаряд шÿшкымö, бомбо пудештме, осколок йогымо йÿк-йÿаныште «тревога» командым колын ок шукто манын азаплана. А «вурс йÿр» чарныде йÿреш. Зонтыш тÿкнышö пыдыр-пудыр йÿк-йÿан тудлан адакат шке шочмо Провой вел куштымо семым шарныкта. Таня пуйто тÿмыр пералтыме йÿк почеш шке кöргыштыжö мура:

– Хындагари-хындагари,
шым шорыклан – ик тага.
Нуно каят кÿшкыла,
кандашынат почела…

Коваже, Тымапи Ониса, коҥга ончык шинчын, трубкажым ылыжтен, коҥга рожыш шикшым колтен, йолжо ден кÿварым тавен тыге мура ыле. «Павай, муретше мо нерген?» – изи Чачук коваж деч йодын. Коваже «Ай, мом ужам – тудым мурем» манеш да оралгыше йÿкшö дене лот-лот-лот воштылын. «Павай, тамакажым молан шупшат?» – Чачукын логаржым тамак шикш чыгылта гынат, коважын оҥышкыжо пызна. Ониса, трубкажым умшаж гыч кораҥден, уныкаж ÿмбак ончалеш да нелын шÿлалта: «Вара шинчавÿдем ок його…» Молан коваже тыге вашештен? Молан шинчавÿдшö ок його? Таня ынде изи Чачук огыл, ушым шынден гынат, кызытат тидым ок умыло. Тыште гын –Ленинградыште – шикш да пурак шинчам веле огыл, шодымак темат. А такшым, шинчвӱд огешак йогыс, ончо?..

Кызытат Таня шикш лоҥга гыч умбалнырак мо ышталтмым эскера. Ужеш: теве снаряд кум пачашан пӧртыш логале – тӱр подъезд кум пачашге сÿмырлыш. Тунамак пӧрт тураште еҥ-влак койылалтышт, куткыла тӱрлӧ велыш шаланен, шылаш верым кычал куржыт. Теве изи рвезе куржеш, мундырала веле коеш. Снаряд пудештме вер гыч нӧлталалтше рок, пурак тудын сынжым коклан петырат. Шикш-пурак лоҥга гыч ÿдыръеҥ моткоч ужнеже: саде рвезе утаралт шукта але снаряд йымак верештеш? Теве тудо уэш койылалтыш. Писын куржнеже, но воктеныже пудештше снаряд толкын мланде пелен перен пышта. Адак ӱмбала мине толын перныш – рвезым йомдарыш. Новикова тÿрвыжым пурлын, моткоч тÿткын эскера. Логале? Пытыш? Колыш? Уке, шикш лоҥга гыч саде ÿмылка угыч ончыко кая… Изиш окшакла, но куржаш тырша. Теве эше ик снаряд ончыкыжак камвозо. Таня пӱйым пурлын, шинчажым кумыш: пуйто рвезе огыл, а шкеже тиде тамык гоч чыма. Угыч шинчам карен онча, рвезым моткоч кычалеш…

– Колыш, товатат, – кенета йӱк шоктыш да воктенак ала-кö магыренак шортын колтыш.

Тиде рядовой Колыгина. Тудат Новикова семынак, тушман снаряд деч шылын утлаш тöчышö рвезым эскерен шоген улмаш. Таня эшеат онча. Но рвезе тетла ок кой. Шикш лоҥга гыч ок лек. Ӱдыръеҥ тÿрвыжым чотак пурлын колтыш, умшаштыже вÿрын шинчал тамжым шиже. Шÿргыначкаже чытырналте, шкежат тайныме гай лие, но шинчаончалтышыже тугаяк йÿштö кодо. Лена гын пылышыжым кок кид дене петырен, мландÿмбак йöрльö. Шортеш, кычкыра, чыра гай чара кидше дене мландым кырен варгыжеш. Моло ÿдыр-влак тудым огытат лыпландаре. Пуйто огыт кол. Ала чынак огыт кол. Обстрел. Зонт левашым осколко «йÿр» кыра да…

Тудо кастен юж тревого лийын огыл. Малаш вочмо деч ончыч чылалан ик катык блокаде киндым пуышт. Кастен икана пурлалаш да эрла эрлан кодаш. Таня пелыжым пурлале, вес пелыжым кÿпчык йымак чыкыш, шинчажым кумыш.

– Таня, – йолташ ÿдыржын йÿкшö тудым помыжалтарыш, – Таня, колат?

Новикова рядовой Колыгина могырыш савырныш.

– Таня, мый шым тем… Мÿшкырем пешак шужен…, – Лена шып ойлаш тöча, – айда эр киндынам кочкына?

– А эрденыже мом кочкат вара? – ÿдыр шинчам почдеак йодо.

Лена вигак ыш вашеште. Таня шижын шуктен: йолташ ÿдыржын кумылжо пеш вашке тодылалтеш. Але пеш нӧргӧ: моткоч лÿдеш, чылажымат шÿм вошт колта. Чынак, икмыняр тат гыч Лена пеле шортшо йÿкын мане:

– Ала эр марте иленжат огына шу, Таня. Теве Смоленцеват колышыс… А киндыже кодо. Айда кочкына, Таня…

Кок ÿдыр коклаш адак шып-тымык пурыш. Чынак, шукерте огыл вес марий ÿдыр – Нина Смоленцева – йÿдым малышыжлак колен. Шужен колен. А киндыже кодын. Эр катыкше. Нигö тудым ыш логал. Гимнастёрко кÿсенышкыжак пыштен, моло дене пырля вынемыш урен тойышт.

Ала эр марте иленжат огына шу… Тиде мут ӱдыръеҥын ушыштыжо угыч ялысе илышыжым шарныктыш. Тунам тудо чот черланен ыле. Аваже азапланен, коважат коҥга воктек шинчын, коҥга рожыш шикшым колтен, семынже вудыматен. «Ала эр марте иленжат ок шу! Эр марте… Иленжат ок шу… ок шу», – омыюа аважын шортмыжо пылышыжлан солнен. Шоҥго Ониса йÿд мучко черле уныкаж пелен шинчен, ÿмбакыже вÿдым пÿрген юмылтен. А эрвелеш Кугу Тумо аркаш лектын ошкылын…

Изи Чачук йолÿмбак шогалын. Ониса фронтышкат уныкажым ужатен. Шке сÿанлык ший аршашыж гыч тошто николаевский оксам рончен да уныкажлан шуялтен. «Чачук, шÿм падырашем, шкем переге… Тичмаш кап-кыл дене лектын каен, тичмаш кап-кыл денак мöҥгет толын пураш пӱйыржо», – манын. Васли Чачук коважын пуымо ший оксам авагашташ шуралтен коден… Шочмо суртыш пöртылашак манын.

Ленинградыш логалмекыже да сарын чыла шучкыжым ужмек, Таня аважлан серышыште тыге возен: «Тунам, черланымекем, молан колен омыл гын? Молан павайже мыйым паремдыш гын? Тыгайым ужмешке, лучо тунамак тÿнчыгем ыле…» Чон йöсыж дене тыгай серышым колтен, а вара чот öкынен. «Молан авайлан тыге возышым? Павайже ынде мом шоналта? Тугакшат мыйын верч ойгырат», – коштырген вӱрлышӧ тÿрвыжым пурын,самырык ӱдыръеҥ шкенжым шке вурсен. Вашмут толын. Аважын ойжо почеш письмоносец возен колтен: «Ялыште илыш пеш йöсö. Чияш уке, кочкаш уке. Икте колен манме увер толеш, весе йомын, кумшо сусырген… Тыйын оксат – авагашташтак. Тудым нигö ок логал».

– Колат, ала эр марте иленжат огына шу… – Лена йолташ ÿдыржын шарнымашыжым кÿрльö.

«А вет чынак, – шоналтыш Таня, – ала эр марте иленжат огына шу…» Но йÿкын ыш пелеште. Нелын шÿлалтыш. Йолташыжын шортын йодмыжым шуктен, кÿпчык йымачше кодшо кинде катыкым лукто да шытыртатен кочкын колтыш. А Лена мланде гай шем кинде катышлан эше тунем шуын огыл: шужен гынат, вигак кочкын колтен ок керт. Пурлеш, умшаштыже ньымыртылеш, шÿвылвÿдшö дене пӧрдыктыл нöрта. Вара шинчажым кумен, нелын колта…

Кенета айдемын чон кӧргыж гыч солнышо йӱк тымыкым сургалтарыш:

– Таня, колем гын…. мыйым ида коч, йöра? Капем тичмашнек мландыш урыза…

Вич шагат эр. Юж тревого. Сирене йÿкым колын, ÿдыр-влак вакшышт гыч тöрштен кынелын, содор гына чиен, шке аэростатышт дек куржыт. Лена гына ок тарване. Таня тудым шÿкале. Кап эше йÿкшенат шуктен огыл. Но чонжо лектын.

Тревого. Адак лӱйкалымаш. Куржман.

Автор — Владимир Матвеев.