«Мый таче нигушкат ом вашке…» (Н.Рыбакова. Почеламут-влак)
Надежда Рыбакова (Шибанаева) Кужэҥер район Нурсола ялыште шочын-кушкын. Ончыч Старсела школышто тунемын, вара Коҥганур кыдалаш школым тунем лектын. 2005-2010 ийлаште Марий кугыжаныш университетыште марий-англичан пӧлкаште шинчымашым поген, филолог специальностьым налын.
– Почеламутым школ пагытыште возаш тӱҥалынам. Марий йылме да литературым икымше туныктышем Валентина Валериановна Александрован (Каменщикован) эртарен шогымо кружокышкыжо коштмем годым йӧратенам. Икымше почеламутем-влак «Ямде лий» йоча газетеш печатлалтыныт. «Самырык тукым» конкурсышто серыме почеламутем, поэмем чӱчкыдын лудынам, сеҥыше-влак радамыш лектынам. Умбакыже марий йылмын сылнылыкшым ужаш вес туныктышем, Тобекова Галина Степановна, туныктен.
Кызыт уло чон дене еш пашаште шолам. Кум шочшан ава улам, – каласкалыш Надежда.
Надежда Рыбакован сылнымут саскаже чатка, ойыртемалтше, ӧрыктарыше, шочмо йылме чондайже поян. Почеламутласе ойсавыртыш-влак келге да кумда илышым ужаш, шижаш таратат, шонкалаш ӱжыт. Сылнымут корныла гоч тыглай марий ӱдырын, ӱдырамашын, аван, да Айдемын чон тӱняжым ужына, шижына, пырля тургыжланена да куанена…
Авторын почеламутшо-влакым тыланда лудаш темлена.
***
Вачӱмбал котомкам изи огыл,
Темме семын кӱлеш эрыкташ,
Пургедаш кеч йӧршеш шонен омыл,
Жап пала, мом кодаш, кӧм саклаш…
Тауштем кажне волгыдо чонлан,
Кажне полшышо кидым аклем,
Лият поро – ласка кеҥеж водын
Шонанпылым тылат пӧлеклем.
Шуялтет мыланем ломбо укшым,
А мый пӱтынь чодырам кучыктем,
Мӱяҥдет гын чонемын ик лукшым,
Мӱкшотарым кеч тачак чоҥем.
Ваш келшалын илен мӱкш еш семын,
Отарна пояҥеш да кушкеш,
Чон мура гын йӧратыме семым,
Илыш куштылгын ончык иеш…
Шошо
Шӧртньӧ кечыйол ден модын,
Сӧрышыч толаш,
Лийыч шырчык семлан нотым
Пыстыл ден сераш.
«Шӱлыкан, ош чодыратым, –
Маньыч – Ужартем,
Нарынчым, чолкам, пелгандым
Олыкыш пуртем».
Ломбо ден сирень пушетым,
Угыч ӱпшычнем,
Йогынвӱд деч налын семым,
Возынем мурем…
Ик чӱчалтыш, вес чӱчалтыш –
Телын шинчавӱд,
Лум окна яндам вӱчкалтыш,
Шулыш – пытыш вий…
Шӧртньӧ кечыйол ден модын,
Тольыч мый декем,
Шыманрак шупшальыч водын…
– Вученат? Уке?
Улам…
Улам мо мый поро?
Улам… Южгунам,
Кунам еҥ шинчаште
Лач порым ужам,
Кунам шыргыжеш
Эртен кайыше йоча,
Кунам йодеш полышым
Мунло коча,
Кунам икшывем-влак,
Шупшал чурием,
Шыман пелешталыт:
«Авай, поро эр»…
Улам мо мый шыде?
Улам… Южгунам,
Кунам йӱкыштетше
Лач шыдым колам,
Кунам пылышемлан
Солна аватмут,
Кунам торжа дене
Темалын вашмут,
Кунам чон леҥежеш
Лач кочо аяр,
Кунар кече пелтыже –
Ок кой ояр.
Ала чынжымак мый
Воштончыш улам?
Вет порышто порым
Аклен мый ужам,
Осалым ончен,
Куптыртемыс нерем,
Ом керт «йӧра» манын,
Шӱвалын эртен.
Яндар ма, лавыран –
Чонем Юмо акла,
Улам пиалан мый!
Айдеме улам!
Йӱла вачӱмбалне ик шӱдыр
Йӱла вачӱмбалне ик шӱдыр
Кава гычын огыл волен –
Йоктарышыч ятыр пӱжвӱдым,
Паша дене нальыч сулен.
Шижде пургыж кӱдырчӧ толмым
Тыят вучен отыл йӧршеш,
Лӱшкалтше Азов теҥыз толкын
Шкеж дек у талешкым ӱжеш.
Ойлат, тудо велыште шокшо…
Кожлаште тый ончо мален,
Тушман дечын шылын окопыш,
Ик жаплан колтет нералтен.
Конча тыланет ужар олык,
Изи ӱдырет, куанен,
Кизажым шуен, куржын толын,
Манеш: «Йӧратем, ачием!»
Шинчат почын колтышыч эркын,
Уке йыҥгырташ телефон,
Пачемышын ызгыме семла
Вуй валне пӧрдеш тушман дрон.
Кеч шорт магырен, уло йӱкын,
Ок поч шинчам ик йолташат…
Лишемыт иктаж кумло иктын
Пычалым сакен – йот салтак.
Пӱралтын мылам каяш пленыш?
Лӱяш кодын огыл патрон,
Уке, миллионым пӧлеклышт!
Элнам ок ужале Петро.
Шарналын изи ӱдыретым,
Шупшалын ушеш пелашет,
– Авай, ида сыре, – ойлет да
Гранатын чекажым кучет…
Воткыл лаштыкеш ик кастене
Чылан пален налыт – герой,
Адак ужына ме: «Посмертно
Его наградили звездой».
Йӱлен вачӱмбалне ик шӱдыр,
Кава гычын огыл волен,
Майорлан чӱкталте вес шӱдыр…
Каваште. Шортам. Кугешнем.
Тыланет, авай
Лыжга мардеж, пуалын,
Шыма мутем наҥгай,
Колта тек шыргыжалын
Тӱрветше кече гай.
Шупшалже куптыретым –
Волгалтше чуриет,
Чодырасе кайык семже
Луштарыже чонет,
Кумалын Пӱрышемлан,
Тазалыкым йоднем.
Эн поро, тау мут ден
Илем мый, йӧратен.
Ола-озан кид дечын
Мый таче утлынем –
Йӧратыме сурт-печыш
Авай дек кайынем.
***
Шуко теҥыз, эҥер, ер кокла гыч
Ойырен налам умдыр пӱям.
Вӱд воктен эн ӱшанле йолташ ден
Ракывотым кушан погенам.
Сайлаш йодыт иктаж чодырам гын,
Пуэм йӱкым тошкем куэрлан —
Утарен шокшо деч шудо жаплан,
Кумыж шӱшпык йоҥген веселан.
Вашталташ шоналтет гын пачерым,
Могай пӧртым вара тый налат? —
Кӱза кумылжо кушто ешемын,
Чон кана изинат, кугунат.
Мом гына огына керт тӱняште,
Вашталтен, шкаланна ойырен,
Но нигӧ, тый палет, ок алмаште
Мыйын поро, шыма авием.
Марий ватын коҥгаже
(глагол деч посна)
Мо тугай марий ватын коҥгаже? –
Перемеч да пареҥге шылан,
Пурса шӱр, шӱрашан лай мелнаже,
Шун кӧршӧкыштӧ кочо полан…
Мо тугай марий ватын коҥгаже? –
Шӧлдравалысе омо ласка,
Да кукшу ломбогичке калтаже –
Чумыр ешлан эн тамле саска.
Мо тугай марий ватын коҥгаже? —
Шокшо упш, я пижерге, ужга…
А айдемылан мо гын пиалже? —
Шокшо сурт, шокшо чон, шокшо кап.
Йӱштӧ ма чатлама, я поран кеч —
Уло ял деч тылат — поро мут!
Ош коҥгам, пиалан марий еш деч
Шикш салам да тӱжем таумут!!!
* * *
Пушеҥге-влаклан еш чодыра лиеш,
Пеледыш тӱзлана тӧр олыкеш,
Кава шке помышыш шыман налеш
Эрдене кечым, тылзым – кас велеш.
Шнуй йӱштӧ вӱдшӧ ден яндар памаш
Корем пелен устан юзылана,
Йорам эмлалше корнышудына
Йолгорныланак вел ракатлана.
Пӱртӱс-Ава пеш мунлын шеледа –
Тӱнясе кажне пырчылан – шке вер,
Кугу нужгол пӱям чапландара,
Шулдыраҥда айдемым шочмо вер.
Пелашемлан
Ӱжара волгалтмым
йӧратен ончем,
кече шичме тат ден
тыйым шарналтем.
Леве, лыжга йӱржӧ
мыйым кынелта,
шӱм пелашын йӱкшӧ
чоным ырыкта:
«Йыҥгырташ ит мондо», –
Пелешта пелаш, –
«Пызыра гын омо,
воч, йодам, малаш».
Корно огеш ончо,
кӧ тыгай улат –
Мерседес, я МАЗ ден
вораҥеш пашат.
Кондыжо пиалым
нечке пӱрымаш,
Поро Юмым жапын
сӧрвалем саклаш!
Шеҥгелан «Юл» корно
кодо сагынен,
аҥыргыше шордо
ит лек ончыкем.
Пӧртылам ешем дек –
ӱдырем вуча,
солныш пылышемлан:
«Мӧҥгӧ тол, ачай!»
Мончаште – вий
(глагол деч посна)
Шуматкече кас, монча.
Уныка, кова-коча…
Куэвыньык, нулго вӱд,
Пешак шокшо, мочол лӱп.
Леве вӱд, яндар кап-кыл,
Ынде куштылго кид-йол.
Йылмыпӱрылтмӧ – умбак,
Шинчавочмо – тӱньыквак.
Монча Кува, Монча Кугыза
Тыште, чынжымак – оза!
Коҥга саҥгаш – осал ден чер…
Поян йӱлана, юзо вер!
Ару солык вуйыштем,
Пура корка кидыштем,
Вуем яндар, чевер чурий,
Омем ласка,
МОНЧАШТЕ – ВИЙ.
Теле вальс
Муралтал, ош лумем
«Кычыр-кочыр» мурет,
Кемпундаш ден келшен,
Сай дуэтыш ушнал,
Да йӱдвел мардежем,
Уло вий ден шӱшкен,
Йӱштӧ семым ты хорыш пуртал.
Лӱшкӧ таче поран,
Йӧршын ок лӱд чонем,
Юарлен да мурен,
Чуриемым шупшал,
Ик кастене лум ден
Ныжыл вальсым куштен
Шӱм ласкалык да чонын пиал.
Эртен Покро…
Эртен Покро –
Ит тӱкӧ мландым –
Каналже тек
Ага толмеш.
Ош мамык лум тӧшак йымалне
Лач Семык кончыжо омеш.
Йӱкшен шӱмем,
Ит тошт вашкаш тый
Чырала угыч йӱлаташ,
Шоя мутет дечын печкалтын –
Шнуй вӱд денат ок лий эмлаш,
Изи лончат уке ӱшанлан,
Лай шошым лач кодеш вучаш…
Айда, ачием.
Айда, ачием, чумена пырля мечым,
Айда шахмат ден ӱчашен модына,
Тӧрлен шуктена машинат да эр кечын
Айда кол кучаш вашкерак каена.
Олтет гын мончаш, шуматкечын кастене,
Ачий, пеленетше мыят пурынем…
Шыл шӱрым кочкат гын, палет, воктенетше
Кум кӱмыжым кеч шер теммешке кочнем.
Изи товар дене руэн пу пашкарым,
Айда шырчыклан омартам ыштена,
Пудам чӧгыт ден пудалем кугешналын,
Йӧра кеч ме коктын пӧръеҥ улына.
* * *
Адак… ончал, лавыраш тушкат, тошкат…
Шӱвал кодат ӱмбакет тӱела*,
Кушкедыт кӱлдымӧ газетын лаштыкла,
Да куанен коҥгаште йӱлатат…
Тылат…
Лавsран вӱдлакыште коеш яндар памаш,
Шӱвалтыш лие тамле шупшалмаш,
– Молан ушаш кушкедме лаштыклам?
Лиеш сайрак, серет гын у книгам.
– Колам…
Кузе чыла чытет, изи чонем?
Нюслет, сырет, шортат, ишен оҥем.
Уке, ом пу тетла нигӧлан мыскылаш,
Каем пазарыш кӱртньыдувырым* налаш –
Чиктем чонем – ок тошт иктат шураш.
* тӱе – верблюд
* кӱртньыдувыр – кольчуга.
Шыже йӱр
Чарне, шыже йӱр, тый,
Утымеш йӱраш,
Лакыш темше вӱдым
Пуртышыч шолаш.
Лектын, ташлен, корныш,
Нӧртышыч кемем,
Кем пундашем торлыш,
Мом ынде ыштем?
Кылменам, колат мо?
Мом гын мыскылет?
Ночко йӱр солат ден
Чурием кырет.
Ну йӧра, куане
Мыйын ойгемлан…
Вашлиям у таҥым,
Ылыжам каслан…
Кемемат тӧрлалтын…
Шокшо чоныштем…
Лакыш темше вӱдым
Йӱштӧ ий шылтен.
Лумпеледыш, салам.
Лумпеледыш, салам,
Ыренат? Кылменат?
Эх, молан ош вует от нӧлтал?
Ӧрам веле, ала тыгай патыр улат?
Лум йымач кузе лектыч?Алал?
Лумлан ӱчым ыштен,
Чыла йӱштым сеҥен,
Оҥгыретым, ит ӧр, рӱзалтал,
Тамле пушым шарен,
Шошылан йывыртен,
Мыйымат пеледаш таратал.
«Эх, салам, сур турий,
Кузерак иленат?
Шокшо элыште мом ужынат?
Лийынат, ончемат,путырак чылдырий,
Эрык южым канен шӱленат.
Шулдыретым шарен,
Тыныслан куанен,
Улат ямде кавам ӧндалаш.
Кӱсле йӱк ден мурен,
Тӧр нурет ылыжтен,
Мыйымат таратет муралташ».
***
Окна йымак пеш чулымын пӧрткайык
Кочкаш кӱчен вераҥе. Ӱшанен
Онча шинчаш, титакдыме йоча гай,
Шога кеч кинде пудыргым вучен.
Лиям чаҥга – поктен колтем пасушко,
Лиям осал гын, тумасен поктем,
Чонем лиеш гын пеҥгыде да кукшо
Омат ончал ӱмбакше, чаманен…
Шыдаҥым кидкопашке тич коштальым,
Шуялтышым шыман пӧрткайыклан.
Шыдаҥым мо?…Ик урзо порым нальым –
Пӧлек шотеш лиеш тек тӱнялан.
Шолеш пӧрткайык еш тек пырче валне
А мый вучем сай мурым чонемлан.
***
…А мый гын таче нигушкат ом вашке,
Эн шӧртньӧ жапым ситыш поктылаш,
Ок кӱл ик сомыл гычын вес пашашке
Чылт ушдымыла койын куржталаш.
Уке, мый його омыл – толын пагыт
Шке чонысо тӧрамым алмашташ,
Да «вашкымашым» йышт шеҥгек шӱкалын,
«Эскерымаш» ынде эн тӱҥ йолташ.
Лач тӱткылык шыҥен шинчашке шолып,
Да куанаш чонемлан вел кодеш…
Оярыштат ужам мый шем пыл толмым,
А шонанпылже йӱрыштат коеш.
***
Сӱретан окнаш ончен,
Серышем возем:
Поро, Йӱштӧ Кочаем,
Теве мом йоднем…
Телым тый оза улат
Уло пӱртӱслан
Пӧрш, поран, ош лумтӧшак –
Тыланет кӧра .
Эргымлан кӱлеш издер –
Тудым шке налам.
Лумым тый дечет йоднем.
Шуко. Курыклан.
Ӱдырем коньким яча –
Пеҥгыдемже ий,
Юарлат тек! Йоча жап
Кок гана ок лий.
Пич йӱд мучко пелашем
Мӧҥгӧ кудалеш,
Чаре писе мардежет
Кузов лупшалтеш…
А тулвоштырым, йодам,
Ит кӱр, шыдешкен,
Йӱлыжӧ ача-аван
Окнаштышт изике.
Шуко ок кӱл мыланем
Иктым лач серем :
Илышт, илышт, сӧрвалем,
Лишыл еҥ-влакем.
Ӱярня
Коман мелна –
кум тӧр лончан,
оръеҥ мелна –
«ужар» таман…
Рожан, ӱян,
тар шӱрашан,
чевер, йыргешке
да мӱян…
Совла мелна –
изи да лай,
пареҥмелна –
чылт тыртыш гай…
Мунан, мӧртнян,
да шыл кӧрган,
ош, мамык,
тамле торыкан.
Чыж-ж-ж – чож-ж-ж
Кеч шочмын, рушарнян,
Салам, лай шошо,
Ӱярня!!!
