Ковам дене кугешнем!
Советский район Роҥго селаште шочын-кушкынам гынат, Морко район Изнур кундем чонемлан лишыл да шерге. Вет тушто ача-авамын йоча пагытышт эртен, изиракем годым мыят шуко жапым лач тиде верыште эртаренам.
Морко район Ӱшӱттӱр ялыште авам могыр гыч ковам Мария Васильевна Васильева ила. Йошкар-Ола-Морко автобус гыч Изнур ял воктене лекмым да кок меҥгым ошман корно дене чарайола куржмым кызытат шарнем. Кажне канышлан коваем уныкаже-влакым вучен, тӱрлӧ тамле кочкышым ӱстембак поген. Кызытат толмыланна поҥгым, вареньым пӧртйымач луктын ямдыла, телым пидме меж носким пуа.
Коваемын самырык пагытше нерген ондакат колышташ йӧратем ыле, кызытат куанен колыштым.
Илыш корно
«Мый 1932 ий 27 июльышто тиде ялыштак шочынам. Ешыште вич йоча кушкынна. Ачайын армийыш кайымыж годым нылытын лийынна. Толмекыже, эше ик йоча шочын. Сарыш кайымыж годым 12 ияш кодынам. Тудо жапыште йоча-влак пашам ыштенна, мыланна пел пайым пуат ыле. Школышто кум ий гына тунемынам. Ачай сарыш каен, кочкаш нимо укелан кӧра авай кеҥеж марте чодырам руаш коштын. Мыланем изи азам ончаш логалын. Изиш кугурак лиймеке, правленийыште кум-ныл ий техничкылан шогенам. Вара кум ий конюхлан ыштенам. Ӱшкыжымат, шорыкымат ончаш логалын. Грамотем-влакат улыт. Пилорамыште латшым ий пашам ыштенам. Станокышто оҥам пӱчкеденам, яшлыкымат кыренам. Вара нине яшлык-влакым Озаҥ оласе химзаводыш колтымо. Кечыгут пилорамыште тыршыме, мӧҥгӧ иктаж латик шагат йӱдым гына пӧртылына ыле. Толмеке, пошкудо вате-влак дене кружевам пидаш шинчынна. Ончыч кевытыште налаш нимо лийын огыл, сандене окна шовычге крючок да шпулько шӱртӧ дене пидынна. 60 ияш улмем годым гына пилорамысе паша деч кораҥынам.
Марлан 22 ияш каенам. Вӧдыр тунам 17 ияш лийын. Мыйым вес качымарий йӱктен ыле, а Вӧдыр весылан пуэн огыл, тавален налын. Нунын оралтышт шӱкшӧ лийын, капкажат шӧрын каен. Талук гыч у пӧртым ыштен шуктенна. Вара Вӧдырым армийышке наҥгаеныт. Тунам ик йоча шочын ыле, весе дене мӱшкыран кодынам. Армий гыч толмашешыже, Светлана 6 ияш лийын, Нина – 3 ияш. Модын куржталыт ыле. Вара эше ныл ӱдырна шочын», – каласкалаш тӱҥале тудо.
Йомшо ял-влак
Ковам шкеж нерген гына огыл, тыгак тысе вершӧр, пошкудо ял-влак, родо-тукымжо нерген шуко оҥайым шарна. Мутлан, Ӱшӱттӱр деч икмыняр меҥге тораште, Нурӱмбал воктенысе чодыраште, ожно Озёрки ял лийын. Ковамын каласкалымыж почеш, тушто чодырам руышо-влак кок пачеран финский пӧртлаште иленыт. Вара тиде ял эркын пытен. Еҥ-влак Зеленогорский посёлкыш илаш кусненыт. Кызыт олмыштыжо кугу чодыра кушкын шогалын, сандене тудын нерген кугурак-влак гына шарнат.
Изнур кундемын эше ик пытыше ялже – Сасканур. 1920-шо ийла мучаште тушто Ӱшӱттӱр ден Нурӱмбал ялласе кресаньык-влак «Сасканур» колхозым ыштеныт. Нунын улыжат вич гектар мланде гына лийын.
Ожно самырык мужыр, ешаҥмеке, ача-ава сурт гыч лектын каяш шонен, шкаланже суртым нӧлтен. Шукыж годым шочмо ялыште пӧртым чоҥаш вер лийын огылат, нуно вес вере кусненыт. Мыйынат кугезе кочам ден ковам Сасканурыш илаш каеныт. Но тушто шуко жап илен шуктен огытыл. 1937 ийыште Сасканурышто кугу пожар лийын, колхоз оралте йӱлен. Сандене еҥ-влак мӧҥгеш шочмо ялышкышт пӧртылыныт. Кугу Отечественный сар жапыште Сасканурышко пленный немыч салтак-влакым кондымо. Нуно пӧрт-влакым чоҥеныт. Ковам Нурӱмбалне илыше ик ковайын каласкалымыжым шарна: «Икана Нурӱмбал пасушко пленный-влакым пурсам тӱредаш конденыт, а нуныжо соленжат моштен огытыл. Тунам пленный-влакым мемнан деч сайынрак пукшеныт. Эреак шыл шӱрым шолтеныт. Салтак-влак Сасканурышто иленыт, нуным икмыняр еҥ оролен. Ӱшӱттӱр ял ӱдыр-влак нине орол-влак дек кастен-кастен йышт куржталыныт».
1947 ийыште Сасканурышто лесоучасткым ыштыме, 1950-ше ийлаште тушто шымияш школ, йочасад, 250 веран клуб, радиокыл лийыныт.
Тудо верыште, чодырам руымо планым темымеке, леспромхозым петырыме. Еҥ-влак, оралтыштым рончен, вес верыш илаш каеныт.
Светлана
Ожно, XIX курым мучаште, У Торъял вел гыч Озаҥ олашке Ӱшӱттӱр гоч корно каен. Тиде корно дене утларакшым ужалыше-влак коштыныт. Канаш кугезе ковамын пӧртыштыжӧ шогалыныт. Тидын нерген кугезе ковам уныкаже-влаклан чӱчкыдын каласкален. Мый гын тидын нерген Светлана кокам деч колынам: «Ожно тиде корно дене суас, руш торгайыше-влак чӱчкыдын коштыныт, Торъял гыч Озаҥыш сатум наҥгаеныт. Канаш мемнан ялеш шогалыныт. Тунам кугезе коват изирак лийын. Тудо, ачаж-аважлан полшаш манын, воктенышт тӱрлӧ сурт сомылкам ыштен коштын, каналташ шогалше-влакым ончаш полшен. Санденжат изи ӱдыр иканаште кум йылме дене кутырен: марла, рушла да татарла. Тудо жаплан кум йылме дене нигӧат мутланен моштен огыл. Икана постоялый дворыш руш вате-марий толын, нунын Светлана ӱдырышт лийын. Ачаж ден аваже икшывыштым «Светлана, Светлана» манын кычкырен ӱжыныт. Тиде лӱм кугезе коватлан тунар шарнымашеш кодын, сандене, шочмекем, мыланем Светлана лӱмым пуаш кӱштен».
Чулым кова
Ковам ынде шуко ий шкетын ила. Тений кеҥежым 90 ийым темен гынат, моткоч чулым. Пакчагӧргым шкеак онча, сурткайыкшат уло. Кажне ийын шыллан сӧснам ашна. 80 ий марте ушкалым ончен, шкеак кӱташ коштын. Шорыкымат икмыняр ий ончыч гына ашнымым чарнен. Тунамат кӱтӱм тудо шкеак кӱтен.
Ковамын суртшо кеҥежше-телыже шыргыктен йогышо памаш воктене верланен. Кажне гана мийымына годым пӧртыш пурымо деч ончыч, пакчашке лектын, йӱштӧ памаш вӱд дене шӱргынам шӱалтена. Кеҥежым пакчаш ончал савырнена, а туштыжо могай-гына пеледыш-влак огыт куандаре! Йошкар-Ола да Советский посёлко гыч канышлан толшо Клара ден Светлана ӱдыржӧ-влак тӱрлӧ-тӱрлӧ пеледышым ончен куштат. Кеҥеж гоч нуно чӱчкыдын толын каят, тӱрлӧ пашам ышташ полшат. Чодыраште емыж-саскам, поҥгым погат. Ковамат ӱмыржӧ мучко чодыраш кошташ йӧратен. Кеҥежым ик кечымат коден огыл. Ик-кок ведра поҥгым поген толешат, тудым ястарен, уэш чодыраш куржеш ыле. Тыге кечыгут икмыняр гана миен толеш, а вара поҥгым мушкын, эрыктен, кугу подеш шолта да телылан аралаш шында. Телым унала мийымекына, тудым мыланна ведра дене пуэн колта ыле.
Кызыт ковай чодыраш шкетын огеш кошт, вуй савырна, манеш. Туге гынат, тудо яра огеш шинче, вет сурт коклаште паша эреак шуко. Телым кидпашам ышта, пӧртым сӧрастараш тӱрлӧ тӱсан тыртышым, кӱварыш шартышым, уныка-влаклан носким пидеш. Шошо гыч шыже марте пакчаште тошкыштеш. Икмыняр ий ончыч теплицым налын шынден. Кияр ден помидорым шкаланже гына огыл, ӱдыржӧ да уныкаже-влакланат ситара, мыланнат эре пуэн колташ тырша. Чыла пашам пытарымеке, ковам кастене газетым кучен шинчеш да тӱҥалтыш гыч мучаш марте чыла статьям лудын лектеш.
Пӱртӱсым, шочмо вершӧржым йӧратыше, сар жапысе нелылыкым чытен лекше, чулым, пашаче коваем дене мый моткоч кугешнем. Тек кажне кече тудлан куаным гына конда, да ӱмыржӧ кужу-кужу лиеш.
Надежда Моисеева.
