Пӱрымашын савыртышыже (ойлымаш)
Чыла фотоальбомым шергал лекмеке, лач ик тоштырак альбом кидешем кужурак жаплан кодо… Альбомын икымше лаштыкыштыжак шышталгаш тӱҥалше фото шинчамлан перныш, шӱмемлан шу-уй чучо… Фотошто самырык ӱдырамаш кок изи икшывыже дене сӱретлалтын: изирак ӱдыржӧ – кидыштыже (витне, але пеш изи), кугуракше – воктеныже, пӱкеныште шога (иктаж ныл ияш). Могай мотор: икмарда капкылан ӱдырамаш, шӱргыштыжӧ ик куптырат уке, вуйыштыжо – сылне порсын шовыч, лач шинчаончалтышыже веле ала-молан пеш шӱлыкан… Тиде – Тоня.
Шке нерген пеш шагал каласкала ыле. Чоным почаш, еҥлан каласкалаш йӧратен огыл. Чонжым икшывыже-влак, паша да муро дене луштарен. Чӱчкыдын ойган марий мурым шке семынже шуйдарен. Йӱкшӧ моткоч яндар, шулен колыштат, лач семже веле адакат шӱлыкан лектеш.
Тоня ачаж деч ныл ияш, аваж деч латик ияш кодын. Ачаже сарыш каенат, увер деч посна йомын. Аваже нелын черланен, черым сеҥен кертын огыл, илыш дене ондакак чеверласен. Ешыште ныл йоча кушкын: кок эрге да кок ӱдыр. Кугурак ӱдыр семын чыла сурт сомылкам изи вачӱмбакыже налын. Ныл классым тунем пытарымеке, шкенжым пӱтынек еш илышлан, сурт сомыллан пӧлеклен. Туныктышыжо пешак ӱжӧ гынат, ӱдыр тунемаш тетла каен ыш керт.
Изашт-влак кугурак лийыныт, шке семын иленыт. Тоня Зина шӱжаржылан тунемаш йӧным ышташ шонен пыштыш. «Тоня, йоҥылышым ыштет, тунемын кертат, тунемаш кӱлеш…» – сӧрвалыш туныктышо. Но чыла арам. Изи ӱдырын моло йолташ ӱдыржӧ-влак дене пырля моткоч тунеммыже шуын, тидлан кӧра шуко гана йышт шортын. Но адак, мошта ма, уке, сурт пашаш кычкалтын.
Илышын шере-кочыжым тӱрыснек тамлен ончашыже вереште. Ачаже ала пӧртылеш манын, шуко вучен, но чыла арам. Тетла нимогай увер ыш лий. Йоча-влак шке шотышт денак кушкыныт. Изи ӱдыр-влак вашла пеш полышкаленыт, илаш тунемыныт. Пошкудо Тайра кокашт нуным моткоч чаманен, шкенжын икшывыже ятырын лийыныт гынат, кертмыж семын полышкален, кӱлеш ой-каҥашым пуэн шоген, ойгырен шортмышт годым вуйышт гыч ниялтен, шыматен, лыпландарен…
Но авам нигӧ вашталтен ок сеҥе. Чылажат лиеден. Паша шуарен, южгунамже нӧргӧ айдемым ялт лунчыртен. Вуйым шияш нигӧлан. Шортын-шортынак, изи ӱдыр шуко гана, шӱжаржым ӧндалын да мален колтен. Теве кызытат, ик шыже йӱдым, чыла сурт сомылым тӧрлен пурен, аважым шарналтен, йокрокланен, изи шӱжаржым чаманен ӧндалын, Тоня шинчажым кумыш. Изи Зина веле нигузе мален колтен ок керт, акажым чыштыра. «Тоня, ончал, ава окнаш онча!» – окна велыш парняж дене ончыктен, ӱдыр акажым рӱза. «Кушто? Иктат уке, мале, шинчатлан коеш мо?» – манын, Тоня шӱжаржым лыпландараш тырша. Шыматен пыкше малтен колтен сеҥышат, шкенжынат шинчаже кумалте. Таче моткоч чот ноен. Мыняр жап эртыш, ала, Тонянат омышкыжо аваже пӧртыльӧ. «Тоня, Тоня, ӱдырем, таче йӱдым кылмыкта, йӱр вӱд йогаш шындыме шайыкет кумыкто, уке гын кылмен шелеш…» – шыпрак, ныжылге йӱк дене аваже туныктен каласыш. Ӱдыр трук куанен помыжалте, воктене тыгак изи шӱжарже веле мала. Тиде омо веле улмаш, ава уке. Но аван туныктен каласыме мутшо кызытат пылышыште йоҥга. Окнаш ончале – пич пычкемыш. Тонян шӱмжылан шу-уй чучын колтыш, уремыш лекташ лӱдмашан. Мом ышташ? Аван каласымыже чынак мо? Ӱдыр мутым колыштшо лийын кушкын, сандене кузе аван йодмым от шукто?
Тоня, изи шӱжаржым йолташлан пырля уремыш лукташ шонен, Зинам кычкыраш пиже. Тудыжо пеш тамлын мален колтен, йыҥысалтен, вачыжым веле кораҥда. Туге гынат, шуко ма, шагал жап гыч, ӱдыр-влак уремыш лектыч. «Пычкемыш, парням шуралтенат ок кой», – шоналтен, шӱжаржын кидшым кучен, Тоня шайык (кугу ведра гай пу арвер) шогымо велыш ошкыльо. Чынак, пеш йӱштӧ, шайыкыште кодшо вӱд вичкыж ий дене леведалташ тӱҥалын. Ӱдыр вӱдым кышкале да, шӱжаржым вӱден, пӧртыш пурыш. Тыге ава омо дене эше ик сай ойым пуэн, туткар лийшаш деч утарыш.
Жап эртен, йоча-влак кушкыныт, иза-влак ӱдырым налыныт, шке ешышт дене иленыт. Изи Зина школышто шинчымашым поген, Тоня тыгак суртым кучен да колхоз пашаште тыршен. Мотор ӱдыр кушкын, каче-влакын шинчашкышт перныше лийын, келшашат ӱдырлан ятырын темленыт. Туге гынат ӱдыр-каче-влак модмашыш Тоня пеш шуэн лектын, жапшат лийын огыл, нужналык дечат вожылын. Еҥ семын сылнын чиен лекташ вургемжат пешыже лийын огыл. Пошкудо ял рвезе Володя содыки, йӧным муын, Тоня дене кутыраш шонен пыштыш. Лач ӱдыр веле пеш шагал жаплан уремыш лектын да шыпак, шиждеак мӧҥгӧ вашкен. Тудлан эр кынелман. Вольык сомылым тӧрлен, пашаш кайыман. Кажне вашлийме я воктеч эртен кайыме годым Володя Тонялан поро мутым каласен, ӱдырын мотор улмыж нерген ушештарен. Тыге ӱдырын шӱмыштыжӧ икымше чоншижмаш шочеш. Тоняланат тиде рвезе моткоч келшен, кажне ужмо годым ӱдырын чурийже тарайла чеверген. Пӱрымаш шке пашажым шукта. Ӱдыр ден рвезым йӧратымаш уша. Тыге Тоня пошкудо Кораксола ялыш марлан лектеш, Володян пелашыже лиеш.
Володян ешыже сай лийын: ачаже туныктышо, аваже колхозышто тыршен. У ешыште Тоням, пашалан чулым ӱдырамашым, пеш йӧратен вашлийыныт, пагаленыт. Тунам эртыше сар деч вара элыште, илышыште моткоч неле пагыт лийын. Чыла тӧрлыман, сай специалист-влак ситен огытыл. Ял гыч шуко ӱдыр-рвезым тунемаш колтеденыт. Тыге Тонян пелашыжат тиде радамыш логалеш. Мӱндыр Караганда олаш тунемаш кая. Тыге самырык вате ик жаплан марийжын ачаже да аваже ден кодеш. Шукат огеш эрте, шӱм йымалне изи падыраш кушмым шижеш. Тылзе почеш тылзе эрта, марийже тыгак тунемеш. Ончыкылык ава пашаш коштеш, марийжын ача-аважланат полша. Кугу мӱшкыран лийын гынат, нимогай паша деч вуйым шупшын огыл. Лач пелашыж деч гына увер пеш шуэн толедаш тӱҥалын. Тудо отпускышкат толын огыл, тӱрлӧ амал улмым умылтарен. Самырык ӱдырамашын чонжо ала-могай осал лийшашым шижын, но ача-ава лийшыже тудым лыпландараш тыршеныт, эсогыл эргыштым мӧҥгеш кондаш сӧреныт.
Икмыняр жап эртымеке, Тоня пелашыж деке шке миен толаш шонен пыштыш. Кӱлеш арверым поген, самырык вате корныш тарваныш, Караганда олаш билетым нале. Чонжо адакат тургыжланен, но ӱдырамаш, чыла сай лиеш манын, шкенжым ондалаш тыршен.
Уке, шӱм ондален огыл. Тоням шем увер вучен. Пелашыже вес ӱдырамашым вашлийын улмаш. Вашлийын веле огыл, еш семынак иленыт. Тоням тиде кочо увер пӱтынек авалтыш, йырымваш йӱштӧ-йӱштӧ лие, йол йымалне мланде пуйто сӱмырлыш. Мом ышташ, кузе лияш, кузе илаш? Теве-теве изи падырашышт шочшаш вет. Мо верч? Вуйышто тӱжем йодыш шочо.
Самырык шешке марийжын суртышкыжо кочо увер дене толын пурыш. Лаштык гай ошемше, ойго дене вӱдылалтше, вийым муын, ача-аважлан чылажымат рат дене каласкалыш. «Мый тудым кондем, нигуш каяш огеш кӱл, Тоня», – каласыш ача лийшыже. «Тек илат, тек чыла шке верыштыже кодеш. Мый садыгак каем», – пенгыдын вашештыш Тоня. Ты жапыште моткоч йӧсӧ лиймым шиже. Шинча ончылно пычкемышалте, вуй савырныш, кыдалымат моткоч пӱтыраш тӱҥале. Ялыште, имньым кычкен, ӱдырамашым эмлыме верыш наҥгаяш кутырен келшышт. Корно кужу. Пеш лакылан. «Ойго шкет огеш кошт, ойго мужыран», – маныт калыкыште. Витне, чын. Ты гана Тоням эше ик шем увер вучыш. Врач шке вердиктшым шындыш: шочын шуктыдымо изи икшывын шӱмжӧ кырымым чарнен. Тоня нимом колдымо да кутырен кертдыме лийын. Кужу жап ош туврашыш веле ончен киен. Пуйто тудын шӱмжым кӱрлын луктыныт. «Мый ынде уке улам…» – шке семынже ловытатен.
Тыге ӱдырамаш арня наре эмлымверыште эртарыш. Пошкудо Тайра кокан, ындыжым кресаважын, «Тоня илаш кӱлеш, эше икшывет лиеш, шкендым кидыш нал» манмыже помыжалтарыме гай лие. Уло вийым поген, Тоня эмлымвер гыч лекте. Кушеч тӱҥалаш? Куш илаш кайыман? Икмыняр кече тудо кресаваж дене илыш. Чылажымат чоным луштарен кутыркалышт. Лийшым мондаш манын, Тоня тора Волгоград олаш лектын кайыш. Шым ий мӱндыр велыште ӱдырамаш ойгыжым паремден илыш. Тунам шочмо мланде угыч шкеж деке шупшаш тӱҥале. Ушышто ик шонымаш: «Пӧртылаш жап». Тоня сумкам погаш пиже…
Ындыжым Тоня шере илышым вучен огыл, тудым ойго шуарен. Марий мландыш толмекше, вигак, пашам йодын, колхоз председатель деке ошкыльо. Тудыжо чолга ӱдырамашлан ӱшанен, вольык ончымо фермышке колтыш. Тоня келшен, неле паша деч лӱдын вуйым шупшын огыл, чулымын пашалан пижын. Тыге тудо ончычсо йӧратымашыжым мондаш тыршен.
Ялыште таче сӱан. Сӱан вате-влак чӱчкен мурат, такмак дене я ӱдырым, я качым шылталал муралтат. Тонят сӱаным ончаш лектын. Таче Настя (ялыште Настаси маныныт) марлан лектеш. «Оръеҥже пешак мотор, а качымарийже пешыжак огыл аман», – качым аклен, шонкален шогыш ӱдырамаш.
Илыш ончыко йорта, чонеш кодшо сусыр эркын паремаш тӱҥалын. Ик йӱшто теле кечын Тоням пошкудо ял гыч туларташ тольыч. «А качымарийже? Кушто тудым ужынам? – шона Тоня, – Теве икмыняр ий ончыч мотор Настаси тиде марийлан марлан кайыш огыл мо?!» Мо лийын, кузе тыге лектын? Ятыр йодыш шочо. Тиде качымарийже тунамак пеш келшен огыл ыле. Адак кресаваж деке ой-каҥашым налаш манын куржо. «Эре тыге шкет илаш огеш лий, Тоня. Жапат, ийготат эрта. Меат тыгак марлан лектынна, иктат йодын шоген огыл, келша я уке. Тулартеныт да лектынна. Илена, Юмылан тау. Икшывынат шуко. Миклай мыйым пагала да мыят тудым», –ыштале кресаваже.
Тыге Тоня кокымшо гана марлан лекташ келшыш. Вашке изирак, шкешотан сӱаным ыштышт. Ик ий гыч Тонян икымше ӱдыржо шочо, а ныл ий гыч – кокымшо. Марийже йӧратен, арален ашнен огыл. Коклан кидымат нӧлтал кертын, подылашат тореш лийын огыл. Тыге гынат самырык ӱдырамаш чот чытыше лийын, иктыланат ӧпкелен ойледен коштын огыл. Лач шӱмыштыжӧ пиал тул ыш чӱкталт. Изи икшыве-влакым да сурт тич вольыкым ончен, изи чонжым куандарен, пешак йӧсӧ лийын гын, ойган мурыжым шуйдарен. Йӱкшӧ могай яндар ыле! Сӱанвате лийын мурмыжым мыят шулен каен колыштынам, тӱжем йӱк кокла гыч паленам.
Кеч-могай пашаштат Тоня кожмак лийын. Пеш тале вате. Ӱмыржӧ мучко вольык ончымо фермыште пашам ыштен, пошкудо Лида дене эре сай лектышым ончыктеныт: я Тоня икымше верыште, а Лида кокымшышто, я мӧҥгешла. Колхоз суапле пашаштым кажне ий шергакан пӧлек да грамото-влак дене палемден. А сулен канышыш лекме ийын Тонялан кугу холодильникым пӧлеклышт. Чыла сай ыле, лач тазалыкше пытартыш жапыште пешак начареште. Кужу жап нигӧлан ойлаш тоштде, ӱдырамаш чыла эрта манын вучен. Варажым эмлымверат нимо дене полшен ыш керт. Сулен налме канышыш лекмеке, Тоня кум ийым веле илен шуктыш – шучко чер илышыжым кӱрльӧ. Ӱдыр-влак кушкын шуыныт, шке ешыштым чумыреныт. Чыла шукташ, чылаштлан полшаш тыршыше поро ӱдырамаш лачак шкенжым веле аралаш монден…
…Теве тудо уныкажым кучен шога, а тиде лаштыкыште – Тонян пытартыш фотокартычкыже. Тыште тудо тулар-тулачыж дене пырля шога, изиш шыргыжалше, шӱргыштӧ куптыр палдырна. «Лач шинчаже гына тудак, самырык годсо гаяк шӱлыкан», – шоналтышым мый да альбомым поген пыштышым…
Мыняр шуко чыташыже логалын, мыняр ойгым ужын тиде ӱдырамаш. Но нигунамат шыде койыш чонжым авалтен ыш сеҥе. Кажнылан поро шарнымашым пӧлеклыш да кугурак ӱдыржылан шке сынжым, койыш-шоктышыжым пуэн кодыш.
Автор — Зинаида Поликарпова.