Лий тый каргыме, сар! (Т.Ибатиева)
Мландӱмбалне ямле пагыт… Шошо! Пушеҥге парчаште тыгыде лышташнер-влак пудешталт шарлат. У пагыт толмым ужар тӱсышт дене шижтарат. Икмыняр кече гыч пӱтынь тӱня ужар сывыным чия. Айдемын чоныштыжат, ушыштыжат у пагыт илана. Ялысе пече воктен шогышо шоҥго ломбынат лышташлаже кечыйол дене модеш. Икмыняр укшыжо кошкышырак гынат, эше ила. Шер пырче гай палдырныше орлаҥге тамле пушым шара.
Ломбо йымалне, ÿшык верыште – олымбал. Тошто: йӱржӧ, лумжо, мардежше оҥажым шырпештареныт. Ала-кунамак писын ыштыме каналтыме верын кок туржо, пагытым ончыде, кок патырла шога. Олымбалне шоҥго Марпа кува шинча. Пурла кидыштыже эҥертыш тоям кучен, шола копаж дене лыжгайыше ончылшовычшым чаманен ниялта. Вара, тояжым кученак, кок кидше дене шовыч лукшым чоткыдынрак кылден тӧрла. Жапын-жапын, кечым ончалын, шинчажым кумалта. Эртыше илышыжым шарналтен, уш-акылже дене тӱрлӧ пагытыште, тӱрлӧ верыште коштеш. Ужар мардежын ломбо тамже угыч шинчыме олмышкыжо пӧртылта. Марпа пыч почылтшо шинчажым ял мучашке виктара. Сорта гай вияш пӱнчым тӱткын ончалешат, вуйжым ӱлыкӧ сакен, кидысе тояж дене шем мландым тӱкалта…
«Эх, Мландава! Шучко сар жапыште мыйым ашнен луктыч. Тыгайже тетла омешат ынже кончо. Ял гыч тунам шӱдӧ кум пӧръеҥым ужатышна. Пасу капка тураште кушшо пӱнчӧ тачат нуным вуча. Тышеч кумло индешыже гына шочмо верыш пӧртыльӧ. Нылле визытше эрелан сӧй пасуэш кодо. А моло салтакше кушан йомо? Илыше кодыныт гын, кушто илат? Коленыт гын, кушто шӱгарышт? Кава ден мланде коклаште кыша деч посна йомаш лиеш мо? Сарыште лиеш улмаш… Тый титакан улат, каргыме сар!» – тургыжланен, Марпа ковай тояж дене угыч ала-молан мландым пералта.
… Тунам тудо урем дене мöҥгыжö ошкылеш улмаш. Шеҥгелныже йол йӱк шоктыш. Семон Вöдыр поктен шуо. Трук ойлыш: «Марпа, сар… Мий, аватлан ойло. Сар тÿҥалын!» – логар пундаш гыч лекше чытырналтше йӱк дене кычкырале Вöдыр. Шкеже, Марпам ончылтен, писын гына куржо.
Сар… Марпа тунам тиде мутым сайынже паленат огыл. Тудлан улыжат 14 ий веле лийын. Туге гынат ты шомакын осал-шучкылыкшым аважын вÿдыжгӧ, лÿдшö шинчаже шижтарыш. Ачаже сарыш кайыш да увер деч посна йомо. Аваже ойгырен, пашалан пижаш, шинчын канаш верым ыш му. Туешкыш. Тетла ыш кынел. Шужен ярныше шольыжат кӱпнен орланыш. Кочкаш нимо укелан кöра Марпа йолташ ÿдыржö-влак дене пырля Роҥго уездыш кочкаш йöршö роклан миен кошто. Пошкудо-влак деран кодымо шольыжат ош тӱня дене чеверласыш. Идалык жапыште тудо пасушто шогышо шкет пушеҥге гай шÿлыкаҥе, илышаш кумылжо йомо…
Но теве ялысе ÿдыр-влаклан Киров кундемысе чодырам руаш погынаш шӱдышт. Марпат нунын коклаш логале. Латвич ияш ӱдыр-влак кугыеҥ пашалан пижыч. Нӧргӧ капкылым, пӱртӱсын пуымо нарашталыкым шотыш налде, пӧръеҥ пашаште пеҥгыдем шуаралтыч. А мынярын ӱнардыме лийын явыгышт, эрелан чодыра лоҥгаште кодыч. Мынярын сусыргышо кид-йолан пӧртыльыч… Пӱрымӧ мурышт кочо ӧпке мут дене йоҥгалте. Молан тыге лие? Молан?! Сар титакан… Сар…
Марпа чыла-чыла шарна. Ала-кунам мондалтшыжат ушешыже возеш. Икана телым тудо пире дене вашлие. Чодыра корно дене мöҥгö толмыж годым шеҥгелан кодшо Онисан варгыжмыжым кольо. Савырнен ончале: коклаштышт – пире. Марпан тупрӱдыж дене йӱштӧ шӱлыш куржын волыш, пуйто шӱмжӧ йолвундашке шуҥгалте. Янлык лишемын да лишемын… Ӧрткышӧ ӱдыр кушто шоген, туштак волен шинчын да «Ош Кугу Юмо, арале! Ош Кугу Юмо…» пелешткален. Пире тудым тӱткын ончалынат, пич кожер коклашке пурен йомын.
Чодырам руымашке коштмыжо Марпам неле колхоз паша деч ыш утаре. Илаш кӱлын. Йӧным кычалын. Йӱштӧ шыже-телым, вӱдотыза мо? – вӱротыза налмешке, чарагида йытыным кӱрмыжым нигунам ок мондо. Керылтше шырпын шуркалымыжым кызытат шижеш – копажым шаралтен ончалеш. Шижде лекше шинчавӱдшӧ копавундашке чыпча. Мыняр вий-ÿнарым, тазалыкым налын тиде сар! Марпа, корштышо йолжым тарватен, тояж дене угыч мландым тӱкалта…
Ынде ялыште, Марпа кува семын тоям тоялен, шоҥго ломбо воктен тошто теҥгылышке лектын шичше-влакым парня дене шотлаш лиеш. Ӱмыр мучко шнуй семын аралыме, эртыше илышым шарныктыше верышкышт шуэнрак лектыт. Ошын пеледше ломбыжо ош тувырым шоҥалше авашт семын нуным шымата, изи лышташыже-влак мардеж толкынышто шыве-шыве пелештымыла лÿҥгалтат. Айдеме дене пырля пушеҥгыжат неле илыш курымым илен лектын. Мыняр гана кукшо кеҥежын шокшыжо, чатлама телын пудештарылше йӱштыжӧ когартен-кылмыктен?! Тудо весымат шарна: сар гыч пӧртылшӧ салтак-влак, ломбо воктене мланде ӱмбаке шинчын, ачамланде верч шогымышт нерген пӱйым пурын, шинчавӱдым ӱштыл каласкалышт. Тунам иктыже тыгайым шарналтыш: кӱртньыгорным чоҥышо-влак бомбо дене пудештарыме имне вÿташке логалыныт. Имне вӱта дене эртышыла, кок могырышто сусырген, кӱрышталт колышо имне-влакым ужыныт. Нунат айдеме семынак орланеныт. Вӱта мучаште ик имне эше колымаш дене кучедалын: ончыл йолжо кӱрылт ойырлен. Орланыше шинчаж гыч шинчавÿд йоген… Имньын шинчавÿдшӧ салтак-влакын чонышкышт пÿсö кӱзӧ семын керылтын…
Тиде ломбым Марпан кочаже ÿдыр уныка шочмо лӱмеш шынден. Саде саскаҥше пушеҥге воктенак Марпа шке пелашыж дене палыме лийын. Ольош эвакуироватлалт толшо лийын. Сар деч вара умыр касым эртараш манын, Ольошыжо олымбалым ыштыш. Тиде ломбыш шÿшпык, толын шинчын, мыняр тӱрлӧ семжым нунылан пӧлеклыш.
Ломбо ден Марпан пӱрымашыштат икгайракак. Коктынат нуно пеҥгыде улыт, илышын порыжым, йӧсыжым ик семын ужын-шижын иленыт. Ийготым погымо семын Марпан сынышкыже куптыр возын гын, ломбо рӱдынат шӱмжӧ козыраҥ шырпешталтын. А ик куптыржо поснак ойыртемалтше: тудо Марпа ден Ольошын чон падырашыштым – ӱдырыштым – ушештара. Марпан ӱдыржӧ ялыште, олаште тунеме. Мужырлалтын, олаштак ешым чумырыш. Аваж деке корным мондыш. Веҥыже шкет Марпам олашке ӱжӧ, но… Ӱдыржӧ тореш лие. Сарын ветеранже-влаклан ялыштак кийыман ман руале. Икшывыжым шарналтен, Марпа йӱкынак шортын колтыш. Сар жапыште шинчавÿдым лукде тыршыше Марпа тыныс жапыште кочо мутлан кӧра шортеш…
Марпан ÿдыржö ачажым тойымашке тольо да шочмо суртыштыжо ик кече веле шогыш. Шымытшылан, ныллыжлан ӱстел сийым погаш, сортам чӱктен ушташ пошкудыжо-влак полшышт. Марпа йӧратыме Ольошыж деч шукырак илаш шоненат огыл. Но пÿрымаш деч от шыл. Теве ынде тудо шкетын.
Ял мучаште шогышо пÿнчö семынак тудо Кугу Ачамланде сарын палыже-влакым арала.
Кече-влак эртат, идалыкым поктат… Марпаланат таче адак йӧсын чучеш, пуйто кажне шонымашыже, тудын кӧргышкыжӧ кидым шуралын, шÿмжым туржеш. Тудо пала, у кече курымашлык моторлыкым ок сӧрӧ. Индешымше май пайрем деч ончыч Марпалан пӧрт сомылкам ышташ пошкудо икшыве-влак угыч полшат, школыш толаш ӱжыт. Мия, вашлийыт, каласкала…
Сеҥымаш кечым уло эл дене кугу пайрем семын эртарат, а тыглай кечынже нигӧ огеш тӱкалте окнашке, нигӧ ок поч капкам кочыртатен. Ала садланак, шоҥго ломбо деке лектын, тошто олымбаке шинчын, шоҥго Марпа ковай жапын-жапын кадыр тояж дене мландым тӱкалта?..
Татьяна Ибатиева
