Калтаса тоштерыш — унала
Пошкырт кундем Калтаса районышто да рӱдӧ селаште уна лияш ик гана веле огыл пиал шыргыжалын гынат, тыште Историй да краеведений тоштер улмым ала-кузе палыде кодынам улмаш. Тений тысе марий калык дене вашлияш миен коштмо годым саде тоштерыш пурен лекташ йӧн лекте.
Тоштерын директоржо Павел Тимурович Петров ты полатын кажне лукшым радамын ончыктыш, экспозиций-влак нерген каласкалыш.
Икымше пӧлемыште – икымше ӧрыктарыше вер. Тыште пещерыште илыше калык нерген палдарыше лукым, мамонт-влакын лулегыштым, пӱйыштым ужаш лиеш. Оҥай, ик мамонтын лулегыжым ты районысо Оръябаш ял кундемыште верештыныт улмаш. Тоштерыште кызыт фотом веле ончаш лиеш, лулеге Уфа оласе национальный тоштерыште аралалтеш.
Тыштак Калтаса кундемыште кушшо кушкыл-влак нерген, Йошкар книгаш пуртымо кайык-влак нерген палдарыше ончер улыт. Посна верыште – чодыра сынан вер: ончаш толшо-влакым янлык-шамыч «вашлийыт», эсогыл чодыраште йоҥгалтше йӱк-йӱан шергылтеш…
Легенде почеш кызытсе Калтаса села верыш ожно Калтас лӱман марий пӧръеҥ толын да илемым ыштен. Тоштерыште тудын могайрак лиймыжым ончыктышо сӱретым ужаш лиеш.
— Мемнан районышто тӱҥ шотышто вич тӱрлӧ калык ила: марий, башкир, татар, одо да руш. Пытартыш перепись почеш уло районышто чылаже 21 тӱжем еҥ шотлалтеш, тышеч 10 тӱжем нарыже (49%) — марий-влак, — палдарыш Павел Тимурович.
Посна пӧлемыште марий да руш-влакын ожнысо илемышт могайрак лиймым ончыктымо. Сурт арвер-влак, малыме вер, шагат, вургем – чылажат эртыше пагытын ямжым шижтара…
Вес ӧрыктарыше вер – кресаньык кудывече. Тыште могай гына арвер уке! Эсогыл ожнысо калыкын паша радамышт кузерак кайымым ужаш лиеш.
Воктенак – пошкырт калыкын кудыжо. Ты пӧлемыште Элнан рӱдолажын ончычшо мэрже Юрий Михайлович Лужковын фотожым ужмеке, йодыш лектеш гын, вашмут тыгай: тудын тукым-вожшо Калтаса район гыч, тыште тудын аваже шочын.
Одо калыкын кудыжым ончалнеда? Теве тудо!
Марий кудынат шке ямже, моторлыкшо…
Тоштерын кокымшо пачашыштыже ты кундемыште илыше чапланыше еҥ-влакын боевой да паша чапышт дене палдарыше стенд-влакым погымо.
Калтаса селасе историй да краеведений тоштер 1998 ий гыч пашам ышта, тунам тудын икымше пачашыжым почыныт. 2001-ше ий гыч тоштерым пайремлын почмо. Кызыт тудо районысо да республикысе ик эн поян да чапле тоштер-влак кокла гыч — иктыже.
Чылаже тоштерыште тӱрлӧ экспозицийым чумырышо 10 зал уло, тӱжемат пеле наре экспонат погалтын. Чылажат тысе пӱртӱсын моторлыкшым шымлаш, Калтаса кундем калыкын тӱвыраже, йӱлаже-влакым умылаш да историйжым пален налаш полша.
Тоштерын оралтыже нигунам уна-влак деч посна ок лий, тышке школ тунемше-влакат, кугыеҥ-шамычат уло кумылын толедат. Тоштер пашаеҥ-влак тӱрлӧ ончерым, презентацийым, мастер-классым эртарат, ятыр проектым илышыш шыҥдарат. Мийымем годымат тунемше-шамыч «Солдаты Победы» проект почеш Кугу Ачамланде Сарыште лийше-влакын биографийыштым шымлыме пашам шуктат ыле…
