Йочадам кычкыраш туныктыза!
Кодшо кечылаште кум шочшан ик самырык ӱдырамаш деч тыгай ойым кольым: «Шке икшывем-влакым мый уремышке посна-посна ом колто, эсогыл пӧрт воктенысе модмо площадкышкат. Шукерте огыл Кострома олаште лийше шучко туткар деч вара эшеат чот лӱдаш тӱҥалынам».
Чынжымак, Кострома олаште вич ияш ӱдырым шолыштмо да виешлен пуштмо нерген увер элнам пуйто чытырыктен нале. 4 январьыште каласаш лийдыме кугу ойго калыкнам иктеш ушен. Ӱдырын йоммыж нерген увер шарлымеке, уло ола йочам кычалаш пижын. Кажныже изи падыраш илыше кодын манын ӱшанен, но арам улмаш… Кок «янлык» (пӧръеҥ манаш нуным йылмем ок савырне) илаш гына тӱҥалше, нӧргӧ падырашын илышыжым поген налын. Элыштына илыше кажне еҥын тидын шотышто чонжо коршта, кажныже ойгым пырля пайла.
Чаманен каласыман, тыгай осал паша чӱчкыдын лиеда. Кодшо ийын Кемерово областьысе Киселёвск олаште 10 ияш кок ӱдыр шучко еҥын кидышкыже логалын, когыньыштынат ӱмырышт кӱрылтын. А теве Мытищи олаште пӧръеҥ, медицинский маскым чиен, ик пачерыш тӱкалтен да медпашаеҥ улам манын, пачерыште шкет улшо 11 ияш ӱдыр деке пурен. Пӧръеҥ шке чара капшым кучылташ виешак йодын.
Астрахань областьыште 58 ияш пӧръеҥ 43 тыгай преступленийлан титаклалтын. 2013-2017 ийлаште тудо уремыште кугыеҥ-влак деч посна коштшо 9-14 ияш йоча-влакым муын да мӧҥгыжӧ приставке дене модаш ӱжын. А тушто нуным виешлен. Тылеч посна чыла тидым видеош войзен. Тыгай случай нерген моткоч шуко ойлаш лиеш.
Осал паша
Пытартыш жапыште ийготыш шудымо йоча-влакын нӧргӧ капышт осал еҥ-влакым путырак сымыстара. Тыге, статистикылан келшышын, 2020 ийыште йоча-влак деке сексуально пижедылме але виешлыме нерген 90 374 случайым пален налме, тылеч ик ий ончыч тидын шотышто 99 382 делам тарватыме.
2019 ийысе статистике почеш 2014 ий гыч тӱҥалын йоча-влак шотышто тыгай преступлений 42 %-лан шукемын. 2018 ийыште 14 тӱжем утла йочам виешленыт.
Тиде темым кодшо ийын шке докладыштыже Россий президентын йоча права шотышто уполномоченныйже Анна Кузнецова тарватен. Тудын ойлымыж почеш 2020 ийыште ийготыш шудымо йоча-влак шотышто сексуальный характеран преступленийым ыштыше 2882 еҥ тылеч ончыч тыгаяк осал пашалан мутым кучен. Нунын кокла гыч пелыж нарын судимостьышт пытен огыл улмаш. Нине еҥ-влак учётышто шогеныт.
Костромаште осал пашам ыштыше-влак кокла гыч иктыже тюрьмаште тыгаяк преступленийлан кӧра ныл ий утла шинчен лектын. Тудым уголовный розыскын пашаеҥже-влак эскереныт, илыме верышкыже миен коштыныт.
Тугеже тыгай еҥ-влакым эскерыме огеш полшо, ик гана преступленийым ыштымеке, нуным тетла нимо чарен огеш керт. Мыланна, ача-ава-влаклан, путырак тӱткӧ лийман, икшывына-влакым аралаш тунемман.
Ача-ава титакан?
Тыгай туткар лиймеке, эн ондак ача-авам титаклаш пижыт. «Эскерен огыдал! Молан колтенда?» да шуко-шуко моло кочо мут сусыргышо ача-ава чоныш шинчалым оптымо дене иктак.
Уремыште коштшо шакше еҥ-влак деч йочам кузе аралаш? Кызытсе илышлан келшыше йоча-влакым аралыме гаджет-влак полшат мо?
Тидын нерген Калыклан психолого-педагогический да социальный полышым пуымо «Доверие» рӱдерын психологшо Елена Салапина дене мутланышна.
– Елена Сергеевна, икшывым вучыдымо ситуацийлан кузерак ямдылыман?
– Эн ондак йочалан лӱдыкшӧ лийын кертме нерген ойлыман. Икшыве поро ден осалым эше сайын ойырен ок мошто. Шкем кузе кучымо нерген, мом ышташ лиймым, а мом уке чӱчкыдынрак умылтарыман.
Весе – йоча дене «капкыл чек» («границы тела») нерген мутланыман. Чылажат коваште гыч тӱҥалеш. Икшывыдан коваштыж деке тӱкнаш, кидшым кучаш, эсогыл вачыш кидым пышташ иктынат праваже уке. Тыгодым полышым пуымо годым (мутлан, кудалше машина деч ончыч икшывым шӱдыралме але иктаж вес туткар деч аралымаш) осал пашалан огеш шотлалт. Йоча тидым ойырен моштышаш. Мутат уке, икшывым ешыште изинек шыматат, родо але уна-влак толыт гын, вуйжым ниялтат, ӧндалыт, шупшалыт. Тыштат тудо палышаш: кӧлан тидым ышташ лиеш, а кӧлан уке.
Кокымшо – йочам кычкыраш туныктыза. Вучыдымо туткар годым шукыж годым логарыш комыля толеш але логар ишалтеш, да йӱк огеш лек. Икшывыда дене чодыраш але паркыш лектын кычкырыза. Тунемме семын «утарыза» мут олмеш иктаж вес шомакым кучылтса. Мутлан, пий лӱмым. Тыге те эртен кайыше еҥ-влакым огыда лӱдыктӧ.
Азапыш иктаж зданийыште але пӧрт подъездыште логалме годым «пожар» манын кычкырыман. Тыге гына чыланат куржын лектыт.
Подъездыш палыдыме еҥ дене пырля пурыман огыл. Йочам вашлияш лекса. Лектын огыда керт гын, толмыж нерген домофоныш шижтарыже. Тудлан омсам весе почеш гынат, домофон дене садак пайдаланыже.
Туткарыш логалме годым экстренный службыш 123 телефон дене йыҥгыртен, полышым йодаш лиеш. Нуно сутка мучко вашештат. Тидымат йочаланда ушештарыза.
Эше икте: икшывыда палыме еҥ деч нимогай арверым ынже нал, поснак кочкышым. Кампет ма когыльо, тидым ача-ава шке налын пуэн кертеш.
Иктешлен каласаш гын, ача-ава-влаклан тыгай темлымаш: йочалан умылтараш гына огыл, чылажымат уэш-пачаш тренироватлыман. Сценке-влакым шоныза, рефлекторный навыкым пеҥгыдемдыза.
