Эртыше пагыт — кагазыште
Илыш – тиде эртыше пагыт, кызытсе жап да ончыкылык. Мо лийын, мо уло да мо лиеш. Кажне еҥлан чумыр илышын ик лончыжо – ӱмыр – пуалтеш. Кужу ма, кӱчык – кажнын шкенжын… Тиде илыш «шинчырын» ик оҥгыжо, ик ужашыже. Икшывым шочыктена, тукымым шуена. Ме шкежат тӱжем дене кугезына-влакын шочшышт улына…
Кажне книгаште илыш возалтын
Марий Эл Республикын кугыжаныш архивын читальный залыште улшо книга-влакым ужмеке, тусо лаштык-влакым кучен ончымеке, чонлан ӧрыктарышын чучын колта. Кажне книгаште – тӱжем дене илыш! Кӧ да кушто шочын, могай кечын да кӧ дене ешым чоҥен, кунам да кузе колен… А тыгай книга архивыште – 1800 наре!
– Возымаште ик уто мутат уке. Тыште кажне шомак мо нерген гынат каласкала. Кычалме еҥ кушто да кунам шочын, тынеш пуртымо кече, кӧ кресача ден кресава лийыныт, шочмо ача-аваже нерген увер да тулеч молат. Умбакыже рвезын кӧм да кунам марлан налмыжым, ӱдырын кӧлан да кунам марлан кайымыжым пален налаш лиеш. Колымо нерген возымаште кунам да кузе колен – чыла рашемеш. Нине увер-влак варажым эшеат шуко родо-тукымым, нунын кушеч улмыштым, шочшыштым да нунын нерген шуко пален налаш полшат. Еҥ-шамыч ты книга-влакым ик гана шергалыт гын, умбакыже ты сомыллан эшеат чот шӱмаҥыт. Эртыше пагыт кажным сымыстара, – мане тӱҥ архивист Наталья Конышева.
Метрический книга-влак деч посна эше ик оҥай документ – «Духовно-исповедная ведомость». Тынеш пурышо-влак кажне ийын исповедьыш коштыныт. Утларакшым еш дене толыныт. Ты книгаште лач нунын нерген возымо. Тиде информацият тукымвожым шымлымаште моткоч пайдале.
Чимарий-влак возалтыныт мо?
Православный верам кучышо-влак нерген черкыште возеныт гын, марий верам кучышо-шамыч нерген ты книгалаш возеныт мо? Вет историй гыч пале: марий-влак чыланжак православный верам кучаш тореш лийыныт, черкыш коштын огытыл. Виешак тынеш пуртымо деч шылынат каеныт. Тыгак ме палена: шукынжо кок верам кученыт, черкышкат коштыныт, отыштат кумалыныт. Кугыжаныш архивысе тӱҥ архивистын каласкалымыж почеш, посна тыгай шымлымаш эртаралтын огыл. Лач пале: духовный ведомостьлаште (мутлан, 1785 ийыште) икмыняр еҥын лӱмжӧ ончыч рушла возалтын, вара – марий йылмыште кузе йоҥга, туге. Тиде мом ончыктен кертын, раш каласаш ок лий. Тошто верам кучышо моло калык-влак коклаште возен кодымаш лиеден, но марий-влак тукым лӱмым вес семын араленыт: нуно кугезе тукым лӱмым (утларакше пӧръеҥ могырым) икте-весыштлан ойлен коденыт. Шым тукым марте.
Тукымым палаш кӱлеш
Молан шым тукымым палаш кӱлеш, маныт? Тидын шотышто тӱрлӧ шонымаш уло. Тӱнямбалысе чыла религий-влак ты темылан кугу тӱткышым ойырат. Кугезына-влак ожнысек тошто марийлан пелештен уштеныт. Нуно вийым пуат, илыше-влакым саклат манын ӱшаненыт. Кажне кугезе еҥ – мемнан ик ужашна, манаш лиеш. Арам огыл генеалогийыште тукымым пушеҥге семын ончыктат. Пушеҥгынат тӱҥжӧ уло, вожшо келге. Айдемынат илышыже – пушеҥгысе ик укш веле. Тиде укш тичмаш пушеҥге деч посна лывыжген кошка огыл мо?
Тукым кыл шотышто турлӧ шонымаш гыч иктыже (интернет гыч налме):
- «Мый» – 1 еҥ.
- Ача-ава (2 еҥ). Генетике фонд, капкыл, тазалык, еш умылымаш.
- Коча-кова-влак (4 еҥ). Уш-акыл, мастарлык.
- Кугезе коча ден кугезе кова-влак (8еҥ). Шӱм-чон ласкалык, илыш куан, поянлык.
- Кугезе коча-кова-шамычын ача-аваже-влак (16 еҥ). Сын, талант-влак.
- Кугезе коча-кова-влакын коча-ковашт (32 еҥ). Илыш-йӱла, традиций кыл. Еш аралтыш. Тазалык. Айдемын 32 пӱйжӧ лач кудымшо тукымысо 32 еҥ дене кылдалтын, маныт. Садлан пӱй начар гын, кугезе-влак дене кылым саемдыман.
- Кугезе коча-кова-влакын кугезе коча-ковашт ( 64 еҥ). Илыме вер, сурт аралтыш. Пӱрымаш.
