Ӱярня

Ӱярня шочмын тӱҥалеш, ик арня шуйна да вес шочмынжо лектеш. Ты пайремлан ончылгочак ямдылалтман. Осыгечынже мончаш пурыман, ару тувыр-йолашым чийыман. Эрдене озавате мелнам кӱэштеш, шӧр-торык, шыл гычын тӱрлӧ кочкышым ямдыла. Ӱстембаке ӱян мелна кышылым да шке ыштыме моло тӱрлӧ пайрем чесым поген шындымеке, суртоза шошо паша тургым куштылго, шурно лектыш куандарыше, еш кокласе илыш ӱяк-мӱяк лийже манын, Юмым сӧрвала.

Илыш ӱй гай тамле да куштылго лийже, шошо ага нимогай чарак деч посна эртыже манын, ты арня мучко ӱян кочкышым ямдылат, а эн тӱҥжӧ – мунчалтат. Вет кугезына-влакат ойленыт: «Ӱярня пайрем жапыште йӱштӧ мунчалта». Санденак пайрем йӱла кокла гыч тӱҥ верым мунчалтымашлан кызытат ойырат. Ты жапыште пӱртӱсын палынак шошо велыш тайнымыже шижалтеш, да тиде пайрем шошо вашлийме семын эртаралтеш.

Ӱярня вашеш кугыеҥ-влак имне терым, шӧрмычым тӱрлӧ тӱсын сӧрастарат, пӱгышкӧ кум оҥгырым сакат (ожно осал вийым оҥгыр поктен колташ полша, маныныт). Чыла пошкудо ялласе самырык-влак, пырля погынен, имне дене икте-весышт коклаште ӱчаш-ӱчаш кудалыштыт, а илалшыракышт, сӧрастарыме кошовкаш шинчын, ял йыр савырнат, вес ялласе родо-влакышт декат унала каят.

Кажне ялыште гаяк Ӱярня курыкым (але тудым эше йолгурык маныт) ямдылат. Тидлан вийвал рвезе-влак чодыра гыч нулго але кож ломашым кондат, яклакан локшинчыт, кок могырым кӱртньӧ корно семын (тӱҥжо дене кӱшыл велыш) радам дене кӱшыч ӱлыкӧ ушыктен оптен волат. Тиддеч вара вӱдым шавен ияҥдат. Тыгай йолгурыкышто ӱдыр-каче-влак, самырык вате-марий-влак, илалшырак-влакат, мужырын-мужырын шогалын, кид дене ваче гыч ваш кучен мунчалтат. Идалык мучко куштылго кап-кылан лияш манын, ӱярнявара ӱмбак шогалын, шуршым почкымыла кап-кылым рӱчкалтен колтат. Ӱярнявара дене йыдалым чиен гына мунчалтен волаш куштылго, а моло тӱрлӧ йолчием дене умбаке мунчалтен каен от керт.

Ты пайрем арняште иктышт йолгурыкышто жапым веселан эртарат гын, весышт издер але ийвол дене мунчалтат. Ийволжым шкеак ямдылат. Писте гыч ыштыме пу вол пундашыш лумым тӧр оптат да вӱдым шават. Курык гыч торашке мунчалтен волаш манын, тыгай вол пундашке эше кугезына-влак шокшо ушкал але имне терысым ненчен ияҥденыт. Пайремлан курык гыч тӱшкан мунчалтен волаш лӱмынак эше кужу терым ямдылат. Тер покшеке кучен шинчаш (але кучен шогалаш) кужу варам келыштарат.

Ял лишне курык уке гын, тудым шке гыч лум дене ямдылат. Тиде пайрем арняште кеч ик гана да мунчалтен волаш кӱлеш. Вет кугезына-влак тыге ойленыт: «Ӱярня курыкышто мунчалтен волет гын, кап-кылет эреак куштылго лиеш, чыла шуршет почкалтеш». Мунчалтен волымо годым тыге маныт: «Ӱярня йор-йор, мелна чыж-чож, у шурно сай лектышан, илыш пиалан лийже». Курык гыч торашкырак мунчалтен кает гын, ӱдымӧ кынет кужу лиеш, маныныт. Тыгеракын, марий-влак коклаште Ӱярня пайрем моткоч веселан эрта, чыланат мотор пайрем вургемым чиен, икте-весе деке унала коштыт, тӱрлӧ модыш дене модыт, ий курык гыч тӱшкан мунчалтат.

Арня лектышлан Ӱярня кувам ыштат, тудын дене пырля чыла осалже, черже кайыже манын, тудым йӱлатат, пытартышлан таза, куштылго капкылан лияшлан тул гочын кум гана тӧрштат. (Южо вере Ӱярнякувам огыт йӱлате, арня пытымеке, ӱярняварам наледен кышкат) Пайрем арням сайын эртарен колташ полшымыжлан Юмылан тауштен пелештат.

Ӱярня модыш-влак

Кугезына-влак илыш ӱй гай куштылго да яклака лийже манын, Ӱярня арня мучко тӱрлӧ семын мунчалтеныт.

1. Ӱярна курыкыш погынен, еҥ-влак икте-весышт дене издер дене ӱчашен мунчалтен волат. Кӧ эн торашке мунчалтен кая, тудын кынеже кужурак лиеш, маныт.
2. Курык вуйышто ӱдыр-каче-влак мужыр дене шелалтыт. Кудо мужыр эн торашке мунчалтен вола да эн писын курык вуйыш кӱза, нуным калык деч мокталтыме шомак вуча.
3. Самырык-влак ял воктеке имне дене погынат. Имне терышкышт шинчын, кӧ эн писын кудалеш манын ӱчашат.
4. «Картаваҥга» модыш. Лумышто лакым кӱнчат да йырже сайын тӧрлен тошкен шындат. Тиде лаке покшекырак кандыран ик мучашыжым лумышко кылмыктен шындат, воктекыже карта гыч ыштен кылмыктыме кидвурго кӱжгытанрак паҥга-влакым оптат. Вӱдышӧ кандыран вес мучашыжым кучен шогалшаш да картаваҥга-влакым аралышаш, а модшо-влак чыла тидым лаке гыч чумен лукшаш улыт. Кунам чыла паҥгам чумен луктыт, модыш угыч тӱҥалеш.