Пӧртылмаш

Автор — Денис Мамаев

1955 ийысе шошо, апрель. Сталин эпохо пытымылан кок ий шуын, пытартыш императорын престол деч кораҥмыжлан 38 ият лийын. Тиде лучко суртан изи ялыште революций деч ончыч кузе илымым иктат шарнен огыл. XX-шо курымышто шочшо шӱдӧ дене еҥ гыч икмыняр шоҥгыеҥым веле пӱрымаш чаманен. Ятыр сурт-оралте икымше озажым да чоҥышыжо-влакым «илен эртен». Тысе пырдыж-влак шуко ужыныт: волостной управысе кугыжан чиновник-влакымат, комбедын еҥже-шамычымат, 1920-1922 ийласе шужышо ава ден икшывымат, икымше колхозник ден «двадцатипятитысячник»-шамычымат (кугу олала гыч яллаш колхоз пашам вияҥдаш колтымо еҥ-влакым тыге маныныт), сарыш кайыше эрге да пелаш-влакын авашт ден ватыштын шинчавӱдыштымат. Пырдыжлаште чыра да керосин лампылан кӧра погынышо шӱчшак пуйто чыла шке каласкален…

Жап эртен, но пӧрт пырдыж-влак ор пырдыжла пеҥгыдын шогеныт. Уремыште койшо икымше трактор ден машина-влакым эскереныт. Эше орван имне-влакат окна йымач коклан кудал эртеныт, поснак сӱан але иктаж пайрем годым.

1955 ий, 17 апрель лишеме. Ты Кугече тиде пӧртлан да кок пошкудо оралтылан пытартыш пайрем лие. Тул нимомат ыш кодо, йӱштӧ телым кылмен эртарыше кум пӧрт турасе мландым ломыж гына ырыктыш. Неле шошо ыле. Йӱлышӧ пӧрт олмым эрыктыман. Тыгай пашам шкет ыштен от керт. А майыште – шошо ага, пакчамат шынден шуктыман. Кудывечым эрыктет, вара пырня, оҥа, кермыч кӱлыт. Кушто налаш? – Колхоз полшен: техникым, пырням пуэн, чодыра паша шотышто полыш лийын. Но пырня-влак адак шкеныштым шке огыт шупшыкто, тракторыш шке огыт пижыкталт, оҥаланат шке огыт йыгалт. Йӧра, родо-тукым уло, шке ялысе пошкудо-влак да пошкудо ялласе поро марий-влакат полшат.

Пашалан тӱлаш окса лийын огыл. Кушеч 1955 ийыште марий ялыште окса? Тӱрлӧ еҥ вашла полшен: порыжат, осалжат. Чыланыштым ик шонымаш ушен – ик мландысе ик уремыштак илыше, ик йылме дене мутланыше, ик школышкак коштшо да ик колхозыштак пырля пашам ыштыше еҥ-влак коклаште ойгеш шкетын шинчен кодаш огыл ыле! Кӱшыл философий шинчымаш деч посна марий ялысе калык тӱшка вийын кӱлешлыкшым да ик шонымашын вийжым шӱм дене шижын, умылен моштен.

1955 ий шыжылан пӧрт чоҥалт шуо. Нине цифр-влак пӧрт леведыш кокласе ончыл ужашеш свежа чия дене возалт кодыч.

1970-ше ийла тӱҥалтыш. Скандинав да финн сынан пӧрт-влак семын у пӧртым тӱжвач оҥа дене ковыжлышт. Оҥажым веле тореш огыл, а кутышеш кыреныт. Пӧрт пырдыжым сӧрастараш оҥалан окса лектын гын, тугеже илыш саемын. Колхозат имньым шагалрак кычкен, утларакше машина ден трактор-влак пашам ыштеныт. Имне южгунам гына полшен. Машина, трактор да комбайн – чумыр вий. Нунын полшымо дене куралыныт, ӱденыт, шурным погеныт, вольыклан кургым ямдыленыт, шӧрым шупшыктеныт. Пӧрт окна ончыч трактор я ГАЗ грузовик кудал кайыде ик кечат эртен огыл. Тракторжо урем покшел лавыра деч ок лӱд, шинчыше вӱд гочат кудал эрта, а грузовик-влаклан нелырак лийын. Шофер-влак лавыра лакым кӱкшакарак веран мланде дене кудал эртеныт. Шыже йӱр вӱд лакым кушта, а грузовик-влак, двигательышт дене нелын урмыжалын, пӧрт воктек чакрак да чакрак лишемыныт, теве-теве пӧртышкак тӱкнат. Кылме марте мо лиеш, ала?
Изак-шоляк Микал ден Йыван тыгай сӱретым ятыр жап эскереныт. Пӧрт ончылышт лавыра ӱмбач лавыра дене петырныш, кӱрен ненчыште эсогыл ик шудо пырчат ыш код. Мом ышташ? Кузе лияш? Тыге кок марий пӧръеҥ, капка ончылан почмо корным петырен, пӧрт окна йымалан оравам урен шындышт. Илемыштым кертмышт семын аралышт.

Пел курым эртен, а пӧрт шинча. Пырдыж гыч тӧргалт йогышо чия ынде тудын тоштеммыж нерген палдара. Кӱшнӧ «1955» манын возымат ынде ок палдылне. Лавыра уке, капка ончылно шаршудо кушкеш, ялат ила. Пӧртыштӧ таче марте илыш вий озалана. Миклай ден Йыван гына ынде уке улыт. Но пӧрт ончылан урен шындыме саде оравам ужын, илемышт пелен кертме семын арулыкым да ласкалыкым кучаш тыршыше кугезышт-влакым уныка-влак таче марте порын шарнен илат.