Кугече — Кугу Кече!
Кугече – калыкын идалык пайремже. Марий калык Кече шотым эскерыме дене Кугечым (Кугу Кечым) ала-мыняр тӱжем ий ончычак эртараш тӱҥалын. Ты пайремым кечын йӱд дечын кужурак лияш тӱҥалме гутлаште палемдат. Ты жапыште Кече шке шокшыжым мландымбаке чотрак колташ тӱҥалеш, пӱртӱс илыш утларак ылыжеш.
Кугечылан еҥ-влак ончылгочак ямдылалташ тӱҥалыт. Сурт-оралтым тӱрлӧ шӱкшак дечын эрыктат, тошто вургем ден атылам улан алмаштат. Пӧртыштӧ тувраш ден пырдыжым мушкыт, шӱчым эрыктен, коҥгам чиялтат, вургемым мушкедат. Осыгечынже чыла чер-осалым яндар памаш вӱд дене мушкын колташлан мончаш пурат, ару тувыр-йолашым чият. Эрдене эр озаватын ӱстембаке чыла чесым: мелна кышылым, киндым, эгерчым, туарам, тӱрлеман когыльым, чиялтыме чевер муным, шыл шӱрым, ӱян кӱмыжым, шке шолтымо пурам — поген ямдылымекыже, суртоза шке пӱтырымӧ шыште сортам пура леҥежыш да юмылукыш чӱкта. Кугече Юмылан, Кугече Юмын Аважлан, Ош Кугу Юмылан, Мер Юмылан, Шочын Ава Юмылан, Мланде Ава Юмылан, Перке Ава Юмылан, кугу Серлагышлан, Курык Кугызалан пелештен, Кугече пайрем лӱмеш тичмаш кинде-чесым йӧратен шогаш ӱжеш. Кугече Юмо деч шулыкым, перкем, серлагышым, еш пиалым, тазалыкым, пӱртӱс зиян, осал тушман деч аралтышым йодеш. Юмылукышто улшо чевер муным улан алмашта, а тоштыжым чыла туткар деч аралтыш лийже манын, оралте ӱмбач кудалта. Тылеч вара гына уло еш дене пайрем чесым авызлат. Кугече пайрем кечын пошкудо да родо-влак дене ваш-ваш унала коштыт. Еҥ суртышко унала миен пурымеке, «Кугече Юмо йӧратен лийже» манын каласат. Озашт ваштарешышт «Кугече Юмо йӧратенак лийже» манын вашештат. Ӱстел коклашке шичме деч ончыч унаеҥ сукалтен шинчеш, суртоза киндым, эгерчым, туарам пурлыкта, пурагорка дене пурам йӱкта. Угычын пурагоркашке пурам тема да, тичмаш дене кынелтен, пурам подылта. Идалыкыште кажне кече чевер Кечын пӧрдмыж гай куштылго да мотор лийже манын, Кугече годым чевер муным пӧрдыктыл модыныт, унала толшо кажне еҥлан пӧлек шотеш чевер муным кучыктеныт. Ты кечын самырыкшат, шоҥгыжат Кугече лӱҥгалтыш деке погынат да икте-весылан сай сугыньым пуэн лӱҥгалтат. Вес Кугече пайрем марте кече гай волгалтын, тылзе гай нӧлталтын, шӱдыр гай чолгыж илаш илыш пӱрымашым тыланат.
Кечыла вӱргече
Кугече дечын ончычсо вӱргечыжым марий-влак Кечыла вӱргече але эше вес семынже Кон кече маныт. Ты кечын кузе эртымыжым эскерен, вольыкын, кайыквусын тӱланымыштым ончат. Сурт-оралтышке осал чонан еҥ эн ончыч толын ынже пуро манын, шукыж годым суртоза шке поро чонан еҥым ӱжын конда. Калыкыште тудын «кидше толеш» маныт. Марий-влак коклаште Кечыла вӱргече дене кылдалтше тӱрлӧ ойӧрӧ (ышташ ок йӧрӧ, ок лий) коштеш.
- Кӱварым ӱшташ, ӱпым шераш ок лий — чыве чыла пакчам удырен пытара;
- пошкудо деке пураш Огеш лий – толшо еҥ пиалжым наҥгая, чыве мунчаш ок тӱҥал;
- коҥгамбак кӱзен возын малаш Ок лий — чыве эре пӱктен куржталаш тӱҥалеш, муным ок мунчо;
- вургем мушкаш, моло кугу пашам ышташ Ок лий — вольык огеш тӱжаҥ, ок тӱлане;
- вурседылаш, ӱчашаш Ок лий – озыркан мардеж сурт-оралтым, пакча кӧргым лупшен кода.
Тиде кечын «вӱд деч шып да шудо деч лап» лийын коштман. Шкем пеш шыман кучыман, молан манаш гын, тиде кечын тоштыеҥ-влак младымбак толыт, кузе илымынам, мом ыштымынам шекланат. Кечыла вӱргечын мончаш олтат. Вес тӱняш кайыше-влакым мончаш пурашлан пӧръеҥ-влак — тоштыеҥ пӧръеҥ-влакым, а ӱдырамаш-влак тоштыеҥ ӱдырамаш-влакым пӧрт гычын ӱжын наҥгаят да мончашке пуртат. Монча гыч пурен толмеке, нуным тыглай кочкыш дене уштат, а эрлашыжым эрдене тоштыеҥ-влакым сортам чӱктен шарнат.
Сорта чӱктыш
Марий-влак айдемын илышыжым пеледыш дене таҥастарат, вет айдемынат, пеледышынат ӱмырышт пешак кӱчык. Мландымбалне кажне айдеме шкеж почеш иктаж-могай поро кышам кодышаш, тунам калык тудым вес тӱняш кайымекыжат сайын шарнаш тӱҥалеш. Ош тӱняште илымыж годым айдеме йырже мо уло, тудым гына шинчаж дене ужын, шке тӱняж семын умыла. Мланде Кече йыр идалыкыште пӧрдын савырна, а ты жапыште тоштыеҥ-влак мыланна эреак омыштына ойым пидыт, ончыкылык илыш нерген туштен шижтарат. Тидын дене нуно могай-гынат полышым пуат, мыланна йӧным ыштен шогат. Санденак ме нуным идалыкын ик жапыштыже шарнышаш улына.
Кажне марий еҥ акрет годсек вес тӱняш кайыше родо-тукымжым, пошкудыжым, палымыжым шошо кечын кушкаш тӱҥалме пагытыштыже шарна, а вара Кугече пайремым эртара. Тидлан Кечыла вӱргече деч вара изарнян сортам чӱктен шарнат, садлан тиде кечым Сорта чӱктыш маныт. Осыгечын кастене мончаш пурен толмо деч вара суртоза тыгыде сорта-влакым ямдыла. Тоштыеҥым ушташлан сорта рӱдым кече ваштареш пӱтырыман. Эрдене суртоза сорта-влакым чӱкташ ямдыла. Ты жапыште озавате ӱстембаке чесым пога: пурам, пулашкамуным, шылан, ӱян-шӧран тӱрлӧ кочкышым, салмамуным, туарам, мелна кышылым, колым, мӱйым. Эн ондак сайын илашлан Юмо деч аралтыш ден серлагышым йодыт, а вара тоштыеҥ-влаклан суртоза 8 але 10 тыгыде сортам лӱмын ямдылыме оҥаш чӱкта.
Сортам эн ончыч Киямат тӧра ден Савушлан (вес тӱняште улшо оза ден тудын полышкалышыже), вара эн лишыл еҥлан, моло родо-тукымлан да пытартышлан суртдымо-печыдымылан пуат. Сортам чӱктымеке, тоштыеҥ-влак деч сурт-пече кӧргыштӧ, вольык ончымаште, коштмо корнышто, паша верыште, еш илышыште йӧным ыштен шогаш йодыт. Сорта йӱлен пытымеке, тоштыеҥ-влакым пакчашке але оралте шеҥгеке ужатен луктыт. Пелен сортаоҥам, пурагоркам, пулашкамуным, моло тӱрлӧ кочкышым, изин наледен, пӧрт гыч пырля луктыт да тоштыеҥ-шамычым пытартыш гана уштен пелештат. Ала ош тӱняште илыше-влак чесым поген моштен огытыл, тоштыеҥ-влак ынышт вурсен-шудал, кайымекышт, ӱчым ынышт ыштыл, вольыкымат ынышт индыре, ӱден-шынден кодымо пакча-саскамат, шукш-копшаҥгыш савырнен, ынышт пытаре, еш илыш коклашкат ынышт шӱшкылт, сайын кайышт, корнышт волгыдо лийже, вес ганат тоштыеҥ пайрем лӱмеш ӱян-шӧран, шылан чес дене уштышан! пиал дене йӧным ыштен шогышт манын пелештат. Вес тӱняш кайыше-влакым ужатен колтымеке, кодшо кочкышым пӧртӧнчылан кодат. Пӧртыш пурымеке, ӱстел коклаш кодшо еҥ тоштыеҥ мом каласен коден манын йодеш, ужалтарыше еҥ ваштарешыже шке шонымыжым каласа. Сорта чӱктыш годым тоштыеҥ-влакым ушташ нылле пайрем семын ӧрдыжъеҥ-влак огыт тол, шке еш дене пелештен шарнат.
Кугече лӱҥгалтыш
Кугече пайремын шке ойыртемже уло. Тиде кечын изижат-кугужат лӱҥгалтышыште кап-кыл куштылгылыкым, тазалыкым йодын, кеч изишак да лӱҥгалтышаш. Ожнырак ял калык, пырля погынен, лӱҥгалтышым вераҥдашлан верым ойырен да Кугече деч ончыч тудым сакен. Эрдене пайрем Юмылан пелештымек да чесым авызлымек, уло калык лӱҥгалтыш воктеке погына. Самырык-влакше лӱҥгалтышыш мужыр дене шогалын лӱҥгалтат, а южышт кашта деч кӱшкат кӱзат, утларак чолгашт кашта йырат пӧрдыт. Тыге лӱҥгалтыме дене пашалан чулым лият, манын ойленыт. Лӱҥгалтыш айдемын Кугече Юмо дене кылым кучышо символ семын палдырна.
Материалым В.М.Мамаевын «Марий юмынйӱла да пайрем-влак» книгаж гыч налме.
Кылвер: https://vk.com/doc8588564_480600546?hash=ZnjATV5q6PsMugO1hYK5JJ5taGa8TpKpNYZQK9tAqPX&dl=p7CdrLVx9JIE0QZY0Zrem0Bk4bseT34TzVmkW2mlNOP
