Айдеме – пӱртӱсын ужашыже

«Пӱртӱс – айдемын шепкаже» книга гыч (Йошкар-Ола, 2005. 68 с.)
Автор – Петухова А.Н.

Мемнан кугезына-влак акрет годымак умыленыт: айдеме – мучашдыме пӱртӱсын ойыраш лийдыме биологический ужашыже, тудын шочшыжо. Сандене айдеме пӱртӱс дене шӱм-чон да кап-кыл дене (психофизически) келшен илыш аш, лач тунам гына Ю мо тудлан тазалыкым, эсенлыкым, перкем пуа. А пӱртӱсын (Юмын) пӱрымӧ деч кораҥат, тудлан ваштареш кает але саде законым пудыртет гын, тыйым ойго, азап вуча, чоныштет ласкалык йомеш, кап-кылет коршта, тазалыкет лунчырга.

Айдеме (тыгак чыла чонанат) – пӱртӱсын ужашыже, шочшыжо манмым ик еҥат ок шӧрӧ, эсогыл ты шонымашын вияш значенийжымат тӱрыс умыла. Чынакыс, айдеме пӱртӱсын чон пырчыже семынак ила, пӱртӱс тӱняште иктаж-могай вашталтыш лийшашым, йырюжын темдыме куатшын (атмосферный давленийым) кӱзышашыжым але волышашыжым шке капше, кӧргӧ арверже дене шижеш. «Кече вашталтмылан ала-мо йолем (кидем) коржеш, вуемлан неле» манмым ме кызытат чӱчкыдынак шоҥго-шамыч деч веле огыл колына. Пӱтынь Сандалыкын, тыгак кава тӱнян вийже ден айдеме коклаште, мӱшкыран ава ден шӱм йымалан иланыше аза семынак, шинчалан койдымо, ойыраш лийдыме «кылымде кыл» уло.

Кече Мландым ырыкта. Мланде ӱмбалне Айдеме ила. Нуно икте-весыштым ырыктат. Кечылан, Мландылан Тылзе ден шӱдыр-влак полшат, Сандалык тӱнялан илышым йӧнештарат. Мардеж юж толкыным пуа, вӱд – илыш вийым, тул – шокшым. Кӱдырчӧ, волгенче да моло пӱртӱс вий да явлений-влакат айдемылан илаш йӧным ыштат, чон-кылым вияҥдаш суапым колтат. Чыла тидым ме илыме ӱмырна мучко эреак шижын, умылен але тогдаен кертына. Санденак пӱртӱс вийым, поснак вуй ӱмбалсе канде кавам, ныжылгын ырыктыше волгыдо кечым, пычкемыш йӱдым волгалтарыше шыма тылзым, чӱчкен йӱлышӧ шӱдыр-влакым, каваште, южышто ӧрыктарыше вашталтышым але порым, илаш йӧным ыштыше, умылаш лийдыме иктаж-могай вийым вашлийына, чонна дене шижына, уш-акылна дене умылена – чылажымат, шкенам пагалыме семынак, серыплын аклена да жаплена.

Вий ситыдыме годым, неле пагытыште кугу куатан тӱня вийлан эҥерташ тыршена. Тыге ме Ош Кугу Юмынам, тудын шочшыжо Кава Юмым да тудын куатле ӱнарже-влакым: Кече Авам, Тылзе Авам, Шӱдыр Авам, Пыл Авам, Вӱд Авам, Мардеж Авам, Волгенче Юмым, Кӱдырчӧ Юмым пагалена, жаплена, жапын-жапын нунылан сукен шинчын кумалына. Тыгодым шочшаш, илышаш вийым аралаш, илен мошташ полышым йодына. Тиде ю вийын куатшым, тудын чынжымак серыпле улмыжым кызытсе самырык тукымлан чын умылтарен, шӱм-чонышкышт мыняр-гынат шыҥдарен кодымо шуэш.

Совет саман жапыште чараш, эсогыл тошто коса семын куклаш тыршыме марий кумалтышна пытартыш ийлаште эркын-эркын пӧртылеш, у вийым, у сыным налын ылыжеш.

Юмылан пелештымым акрет годсекак философ да тыглай ушан еҥ-влакшат тыге умылаш кӱлеш маныныт да кызытат ойлат: «Шке чоныштыда, вуй ушыштыда кугу ӱшаным шочыкташ, шонымыдам шинча ончылныда ужын мошташ кӱлеш. Пуйто кӱшнӧ, каваште, шонымыдам кугу буква дене возен шындыме, а те лудыда. Тиде шонымашдам каваште те веле огыл, вес палыме еҥда шижеш, ужеш, лудеш да йӧнештараш полшаш амалым луктеш. Тунам чыла поро шонымашда, шукталтшаш кумылда лачеш толыт». Тиде, мутат уке, чын дечат чын.

Мутлан, ава, шочшыжым тора корныш ужатымеке, тудын корныжо пиалан лийже манын, Ош Кугу Юмо деч корно серлагышым йодеш — тыгодым шке уш-акыл вийже (подсознанийже) дене икшывыжын коштшаш корныжым осал вий деч «эрыкта». Аван кӧргӧ шоныш вийже эргыже але ӱдыржӧ деке миен шуэш, вет ава ден шочшо кокласе ваш шижмаш кыл нимо деч пеҥгыде. Тыгодым икшыват, шочмо суртым коден кайымеке, ача-ава, шольо-шӱжар, родо-тукым, сурт-пече, йырвел пӱртӱс нерген келгын шона. Тиде ӱшан айдеме чонеш шочмыж годымак негызлалтеш, вара семын утыр вияҥеш, кушкеш, сандене уш-акыл куатын (подсознанийын) вийже да ыштен шуктен кертшашлык кумылжо ешаралтеш, неле годымат ӱшан шочеш, саде нелылык гыч лекташ йӧн савырна.

Пӱртӱс законым кугезына-влак сайын шинченыт, тудын вашталтышыжым ончылгоч шижын моштеныт. Нуно раш паленыт: тиде ош тӱняште нимоат посна, шкевуя шочын да илен огеш керт. Мо гына пӱртӱсыштӧ уло – чылажат уш-акыл лончышто (подсознанийыште) шочшо шонымаш дене кылдалт шога. Шудо нӧшмат амал деч посна огеш нерешт, озым ок атылане, пеледыш ок шоч. Арам огыл кугезына-влак ойленыт: «Ик шудо пырчым кӱрлын кудалтет – пӱтынь Сандалык чытырналтеш».

Мутат уке, Сандалыкыште, тыгак мемнан Мландыштынат илыш эре вашталт толын, поснак ХХ курым мыланна, айдеме тукымлан, шуко у корным почын. Тыгодым акретле йӱла-влак иш алтыт, кораҥдалтыт. Садлан, очыни, таче мемнан коклаштат, йӱланам монден, ятыржым шотыш налде, шке семын, шкем утыждене ушанлан шотлен илыме койыш вожым пеҥгыдын шараш тӧча. Тыгодым «калык йӱла – тиде тошто коса» манын, тура ойлышат шагал огыл. Но тиде кугу йоҥылыш. Йоҥылышым жапыштыже умылет да тӧрлаш пижат гын, мутат уке, эрласе кечына, ошкылшаш корнына саемын ворана. Тау веле, тидым кызыт ушан марий талешке-влак 12 гына огыл, тӱнямбалне илыше, вес йылме дене кутырышо-шамычат умылен налыныт. Пӱртӱс закон почеш илымаш – пиалан ончыклыкышто эн чын корно.

Таче мемнам чапле компьютер, интернет, сотовый телефон да тулеч моло куандарат, пашам сайынрак ышташна полшат да уш-акылнам пойдарат. Тиде – чынжымак кугу вашталтыш. XXI курымышто прогресс эше вияҥаш тӱҥалеш, но тыгодым икшывына-влак иктым тӱрыс пален кодшаш улыт: ӱстембалне лу компьютер йыгыре шинчыже, а пӱртӱсым, илыше вийым, поро чон шижмашым нимоат вашталтен огеш сеҥе. Тачысе техника дене пайдаланен моштымо коклаште кугезе-шамычнан йӱлажым жаплена гын веле ме кок пачаш айдеме лийына.

Акрет годымак каласен кодымо ушан ойым шотлыдымаш нимогай пашамат, айдемым шкенжымат чылт порыш огеш кондо. Тошто гыч сайжым эре налман, уке гын ме чын илыш корнынам йомдарена, шкенан кӧ улмынам, могай вож гыч лекмынам мондена. А тидым мондаш ок лий, вет чылажат мемнан кӧргышкӧ аванан шӧржӧ дене пурен да кап-кыл мучко, вӱргорно еда коштын, уш-акыл лончыштына ила. Тудым эреак тарватыл шогаш кӱлеш. Тыгай вашкылым посна пример дене пенгыдемдаш лиеш. Мутлан, ме илыш дене шукертак чеверласыше коча-кованам чӱчкыдынак омышто ужына. Адакше, тыгодым шкенан кушмо, ньогарле оралтыштына огыл, а пуйто коча-кован суртыштышт коштына, нунын дене мутланена, ой-каҥашыштым шукташ тыршена. Нуно мемнам арален шогат манын ӱшанена. Вара тиде тукым кыл огыл мо?

Саман пӱрымашлан да тудлан вийдымын вуйым савымына дене, айда-лийже койышна, шотым шотлан, ратым ратлан шотлыдымыла дене, ончалза, могай тукымым ончен-куштен шогалтышна! Мутат уке, ушан-шотан самырыкше утларак улыт, тидлан куаныман. Но шагал мо коклаштына уда койыш шарлен? Арака, тамака, эм семын кучылтшаш настажат аярыш савырнен толеш.

Мый тиде осал койышын кумдан шарлымаштыже тӱҥ амаллан тидым шотлем: кугезына-влакын ойыштым жаплыдымаш, нунын чын корнышт деч кораҥмаш. А вет нуно айдемым ожсек философ семын онченыт, илышыште тудлан рольым да верым эн чын палемденыт.

Кугезына-влак мыланна курым-курымла гоч пӱртӱс пӱрымӧ почеш келыштарыме, чын корно дене каяш кӱлмым ончыктышо правил-влакым шочыктен да арален коденыт. Нунын кокла гыч иктыже – ойӧрӧ. Ойӧрӧ – тиде илышыште (социумышто) шкем кузе кучаш туныктышо шкешотан сугынь (кодекс). Сугыньлен, уда да осал деч аралыме кумыллан туныктен каласымаш таче мыланна поснак шерге. Нине шомак-влак кызыт пылышланат, чонланат утларак виян, ӱнаран улмо семын солнат. Мутлан, илышыште тӱрлӧ амал дене (паша коклаште, пайрем але каныш, вашлийме да ужатыме годым) кугырак еҥын «шынден» каласымыже (сугыньжо) поснак чонеш кодеш. «Эргым, уны кам, шӱжарем… Колышт, шарнен иле мыйын сугынем…»

Тиде «кодекс» манме ой-влак тукым гыч тукымыш вончен толыныт. Нуным ме илышыштына кечын шарнышаш , шкежат шуктышаш да весыланат палдарышаш, туныктышаш улына.

Ойӧрӧн умылымашкыже иканаште «мом ышташ каласыме огыл» да «мом ышташ каласыме» ушан ой-влак пурат.

Теве «мом ышташ каласыме» манме икмыняр ойсавыртыш:

1. Шканет мо порым шонет, таҥланат, таҥ огылланат тугак ыште.
2. Нигунамат ӱчым ышташ огеш кӱл. Изи ӱчат титакыш кая.
3. Осаллан поро дене вашеште. Лачак тыште чон умылымаш.
4. Ваш-ваш полшен, кумыл дене илаш каласыме. Кузе мӱкш-шамыч ваш-ваш полшен, йытыраен илат, тугак айдемыланат илаш кӱлеш.
5. Ача-авам ончен, колыштын илаш каласыме.
6. Пӧртым, кудывечым, шке капым йытыраяш каласыме.

Нине ушан ой-шамыч «Мом ышташ каласыме огыл» манме радамыш пурат.

1. Мом от йӧрате, тудым ышташ каласыме огыл.
2. Пуштедаш каласыме огыл.
3. Ондалкалаш, шойышташ каласыме огыл.
4. Шолышташ каласыме огыл.
5. Пояш шонен, еҥым ондалкалаш, йодын толшылан процент дене пуаш каласыме огыл.
6. Ӱдыр-каче коклам лугаш каласыме огыл. Тиде пуштмо дене иктак.
7. Яжарланен илаш каласыме огыл. Тидым Юмо ок турко.
8. Тӱрлӧ оккӱлым ойлышташ каласыме огыл.
9. Кеч-мом ужына-колына гынат, ме судья огынал. Мыланна кӱшыл суд уло. Ю. Пашам ыштыде, кочкын илаш каласыме огыл. Кӧ мландӱмбалне райыште семын илаш йӧрата, тудо Юмын кумшым ок нал.
10. Эртен кайымаште, чодыраште але нурышто пеледышым, пушеҥгым кӱрышт-руэшт кошташ каласыме огыл. Ме кушкылым илышылан шотлена, тудым логалаш ок лий.

Нине палым – ойӧрӧ-влакым – изинек шуктен толаш, икшыве-влакын шӱмышкышт, вӱрыш кышт ӱмырешлан шыҥдарен кодаш манын, кугезе тукым на тӱрлӧ умылтарымашым, мо сай але уда лийын кертшашым ешартыш семын кучылтын.

Мутат уке, тыште чыла ойжат Пӱртӱс вий, илыш йӱла дене кылден таҥастаралтын. Мутлан, «Суртышто ит шӱшкӧ, ит соло – суртозам сырыктет, ойгым кондет»;
«Ит шӱшкӧ – вучыдымо йӱр толеш (осал мардеж лектеш)»;
«Тулыш ит шӱведе – тӱрвет йораҥеш».

Икманаш, кугезына-влакын «Чу! Тыге ышташ ок йӧрӧ – Юмо (Пӱртӱс) чыла ужеш, чыла колеш, тупела ыштет гын, тыгай-тугай азап лиеш» манме ойсавыртышышт икшыве-влакым эреак уда койыш деч арален шогеныт, кап-кылыштым, тазалыкыштым перегеныт, уш-акылыштым уда, кӱлеш-оккӱл шонымаш деч кораҥденыт.

Таче ме, ача-ава-влак, марий калыкнан акретле философийже, педагогикыже гыч мом палымынам, кеч изиш ужын-колмынам, ожсо книгалаште серен кодымым шочшына-влаклан палдарен да умылтарен кодышаш улына. Тыге ме кугезе вожна дене лушкыдемше кылым, уш-акыл поянлы кнам мочоло-гы нат пеҥгыдемден да еш арен кертына. Вет калык педагогика – тиде пӱртӱс пӱрымӧ почеш, пӱртӱс вий-куатым шымлен, пален, умылен шочыктымо туныктымаш. Тудын деч куатлыже нимоат уке.

Тек шошо йӱр мемнан йоҥылыш кышанам мушкын колта да уш-акылнам пойдара. Чын ойым муат гын, кеч-могай сусырат паремеш.

Самырык-влак ты ойлыма гыч иктым умылышаш улыт. Чын, волгыдо, пиалан, улан илыш-корным эн ончычак шке кӧргыштыда кычалза: чоныштыда, шӱм шижмаш тына, уш-акылыштыда. Эреак пӱртӱсын пӱрымыжлан, тудын чын законжылан эҥертыза. Лышташ йӱкеш, пеледыш йӱкеш, шудо пушеш, кайык йӱкеш, эҥер вӱд йӱкеш «шулен каен» мошташ тунемыда гын, те эн шерге пиалдам муыда. Лач тыгай айдеме мландӱмбачын изи шудо пырчымат нигунам арам кӱрлын огеш кудалте.